به گزارش «مبلغ»- حجت‌الاسلام والمسلمین محمدباقر ربانی، مدیر گروه جامعه و فرهنگ مرکز فقهی ائمه اطهار(ع) در نشست علمی «چیستی فقه اجتماع» در مرکز فقهی ائمه اطهار(ع) در قم با بیان اینکه امام خمینی(ره) فرمودند فقه، تئوری واقعی و کامل اداره انسان از گهواره تا گور است، گفت: سخنی از مقام معظم رهبری هم در توصیف شخصیت حضرت امام(ه) در مراسم بزرگداشت هشتمین سالگرد ارتحال ایشان فرمودند امام بزرگوار، فقه شیعه را از دورانی که خود در تبعید بود، به سمت فقه اجتماعی و حکومتی و فقهی که می‌خواهد نظام زندگی ملت‌ها را اداره کند و پاسخگوی آنان باشد، کشاند.
وی با اشاره به علل عدم رشد فقه اجتماعی در کشور متناسب با آنچه باید باشد، اضافه کرد: شهید صدر فرموده است نگاه فردی به شریعت حتی روش فهم نصوص شرعی را تحت تأثیر قرار داده و از یکسو فهم نصوص شرعی، شخصیت پیامبر(ص) و ائمه(ع) را به عنوان رئیس حکومت و حاکم مطرح نکرده و به عنوان شارع بیان کرده است.
ربانی بیان کرد: یعنی آنچه از طرف پیامبر(ص) بیان شده، نمی‌گویند به خاطر جایگاه رهبری ایشان و حاکم اسلامی است و آن را به نبوت ایشان ارجاع می‌دهند و نهی ایشان را دال بر تحریم یا کراهت می‌دانند در حالی که ممکن است اینها نباشد بلکه نهی به عنوان رئیس حکومت از جانب پیامبر(ص) صادر شده است و نباید حکم عمومی از آن استنباط شود زیرا در مقطعی حاکم اسلامی چنین چیزی را تشخیص داده و بعد از آن برداشته شده است.
فقه در تمدن اسلامی نمی‌تواند نادیده گرفته شود
مدیر گروه جامعه و فرهنگ مرکز فقهی ائمه اطهار(ع) با اشاره به قرائت‌های مختلف از فقه اجتماعی، ادامه داد: اولین قرائت این است که فقه اجتماعی را فقه مسائل اجتماعی مانند طلاق و ازدواج و صله رحم و … بدانیم و در این صورت رابطه میان فقه و اجتماع، رابطه مضاف و مضاف الیه است؛ این قرائت قبلاً بوده است و در فقه معاصر هم باید جایگاه فقه نسبت به مسائل اجتماعی مطرح شود یعنی وقتی آسیب اجتماعی داریم باید دیدگاه فقه را نسبت به آن بسنجیم. اگر بحث تمدن نوین اسلامی هم مطرح است باید ببینیم فقه چه جایگاهی دارد زیرا ممکن است برخی آن را در تمدن نقش‌آفرین ندانند و البته ما معتقدیم فقه نمی‌تواند در ترسیم تمدن اسلامی نادیده گرفته شود.
وی با بیان اینکه از طرفی برخی قصد دارند صفر تا صد تمدن را به فقه پیوند بدهند و علوم روز را مدنظر قرار ندهند که این هم رویکردی افراطی است، اظهار کرد: قرائت دیگر فقه اجتماعی در برابر فقه فردی است؛ در اینجا نسبت بین این دو نوع فقه نسبت میان صفت و موصوف است به عنوان مثال، امام مسئله تفحص در حریم خصوصی را مطرح فرمودند زیرا از منظر فقه فردی، تفحص در امور اشخاص ایراد فقهی دارد و حق نداریم گوشی فرد را شنود کنیم ولی برای حفظ نظام و امنیت افراد جامعه باید این کار صورت بگیرد.
ربانی با بیان اینکه قرائت سوم از فقه اجتماعی، نظام‌سازی اجتماعی است و ما فقه نظامات اجتماعی را مدنظر قرار می‌دهیم، گفت: ما در هنر و رسانه و نشاط و سلامت اجتماعی و اقتصاد و سیاست و … نظاماتی داریم که باید آن را از دل فقه و متون بیرون بیاوریم؛ مثلاً در بحث شهرسازی و معماری باید مدلی تعریف شود که با معماری اسلامی و بومی ایرانی سازگار باشد لذا این وضعیت آپارتمان‌سازی که با اجبار انتخاب کرده‌ایم با اسلام سازگار ندارد.
برنامه‌هایی از تلویزیون که با نشاط اسلامی سازگار نیست
مدیر گروه جامعه و فرهنگ مرکز فقهی ائمه اطهار(ع) تأکید کرد: در این نظام‌سازی علوم روز هم نقش زیادی دارد یا در بحث نشاط اجتماعی، تلویزیون برنامه‌هایی مانند دورهمی و خندوانه را تولید می‌کند ولی آیا این برنامه‌ها منطبق بر نظام نشاط اجتماعی و فقه است؟ در این برنامه‌ها روابط راحتی وجود دارد و خنده‌ها و گفته‌هایی رد و بدل می‌شود که با نظام نشاط اجتماعی سازگار نیست و باعث ایجاد استحاله فرهنگی به صورت آرام‌آرام می‌شود و این مدل با فقه سازگار نیست و باید دانشگاه‌ها و مراکز علمی و حوزه بعد از ۴۰ سال تحقیقات خود را به این سمت سوق بدهند و این خلأ در عرصه نظام علمی ما وجود دارد.
وی با اشاره به قرائت دیگر از فقه اجتماعی، اظهار کرد: در این قرائت فقه به فقه فردی و اجتماعی تقسیم می‌شود و در این صورت فقه فردی تکالیفی را برای افراد بیان می‌کند و فقه اجتماعی هم بیان تکلیف جامعه را در برخی مسائل به عهده دارد و جامعه به عنوان مکلف در نظر گرفته می‌شود. برخی صاحبنظران چنین تعریفی از فقه اجتماعی دارند البته فقهای گذشته عمدتاً به تکلیف فردی توجه داشتند.
استاد حوزه علمیه ادامه داد: در روش فقهی ما باید نگاه اجتماعی داشته باشیم و نگاه فردی را کنار بگذاریم؛ در فقه اجتماعی ما نگاه اولی، نگاه فقه فردی است ولی برای تکمیل آن نیاز به فقه اجتماعی هم داریم و تأکید شهیدصدر هم بر این است که ذهن فقیه از سوی فرد مسلمان باید به سمت جامعه مسلمان معطوف شود در این صورت فقیه از آیات و روایات برداشت متفاوتی خواهد کرد. حتی برخی معتقدند علم فقه موجود ما فردی است و نه اجتماعی مثلاً در بیع انواع معاملات میان دو فرد مورد بررسی قرار گرفته است ولی اگر طرف فرد، یک مؤسسه یا نهاد و سازمان دولتی باشد چه باید کرد؟
وی افزود: گاهی اوقات خیلی از فقها و بزرگان وارد این مسائل نمی‌شوند زیرا می‌گویند متونی وجود ندارد ولی اینجا سخن شهیدمطهری را باید یادآوری کنیم که فرمود اجتهاد این است که فقیه حرف و سخن جدیدی بگوید؛ اینکه بزرگان ما مباحثی را مطرح کرده باشند و فقیه هم آن‌ها را ملاحظه کند و رد یا تایید بر آن بگذارد گرچه خوب است ولی کافی نیست. خیلی از مسائل جدید داریم که اصلاً استنباط نشده است.
ربانی با بیان اینکه رشد فقه در این است که سخنان جدیدی گفته شود، تأکید کرد: باید موضوعات درس خارج به سمت فقه معاصر پیش برود نه اینکه تکرار مباحث گذشته باشیم البته باید افرادی وارد این عرصه شوند که قوه اجتهاد را دارا و معتقد به فقه جواهری هستند و نسبت به علوم انسانی هم مطالعات و اطلاعات خوبی دارند.
لزوم توجه به پیامدهای برخی فتاوا
وی افزود: نکته دیگری که فقیه فقه اجتماعی باید به آن توجه کند پیامدهای منفی یک فتوا است زیرا ممکن است آثار منفی در عرصه بین‌المللی و جامعه داشته باشد؛ گاهی اوقات یک فتوا انسجام امت اسلامی را به خاطر تحریک قومیت‌ها و مذاهب مورد خدشه قرار می‌دهد و نباید بیان شود. مثلاً فتوای عدم اشکال در ازدواج دختر ۹ ساله از موضوعاتی است که گرچه در متون و نصوص وجود دارد ولی در ایران امروز ما یک کودک ۹ ساله مطمئناً امکان ازدواج ندارد.
وی ادامه داد: یا در خرید و فروش اعضای بدن برخی فقها انسان را مسلط بر اعضا می‌دانند لذا می‌تواند کلیه خود را بفروشد ولی اگر کسی به خاطر نداشتن پول مجبور است کلیه خود را بفروشد و مجوز شرعی از فقیه بگیرد آیا بازتاب اجتماعی منفی ندارد؟ این توجه به پیامدها برای فقیه فقه اجتماعی قابل تأمل است.
ربانی بیان کرد: در فقه اجتماعی اگر بخواهیم فتوا بدهیم باید گزاره‌های اخلاقی، اعتقادی و فقهی را در عرصه‌های مختلف مورد توجه قرار دهیم؛ مثلاً یک نوجوان و جوانی گوشی همراه دارد، آیا ما می‌توانیم در این گوشی تفحص کنیم؟ اگر فقه فردی را بنگریم مجاز نیست ولی وقتی بحث تربیت مطرح می‌شود والدین ولایت و وظیفه تربیت فرزند را برعهده دارند و ضرورت اقتضا می‌کند که این کار را انجام دهیم.
ربانی با بیان اینکه فقیه فقه اجتماعی یا باید خودش در آن عرصه متخصص باشد یا از کارشناسان استفاده کند، اضافه کرد: مثلًا ساخت وسایل نظامی مانند بمب اتم از این قبیل است؛ مثلاً فقیه می‌گوید ما حق داریم بمب اتم داشته باشیم زیرا قرآن فرموده است که هر چه می‌توانید از قوت و قدرت فراهم کنید ولی ممکن است کارشناس بگوید که استفاده از بمب اتم باعث نابودی نسل است.
مدیر گروه جامعه و فرهنگ مرکز فقهی ائمه اطهار(ع) افزود: امام بحث خطابات قانونیه را بیان فرمودند که به نظر می‌رسد ظرفیت مناسبی برای فقه اجتماعی است یعنی ما خطاب شارع را فردی ندانیم بلکه مخاطب آن را اجتماع بدانیم. مقام معظم رهبری هم قائل به خطابات قانونیه هستند. همچنین بحث منطقه‌الفراغ که شهید صدر مطرح کرد هم ظرفیت بزرگ و مناسبی برای تقویت فقه اجتماعی است.
source