زدودن تحریف‌های حماسه حسینی با استناد به آیات و روایات

گزارش‌ها و روایت‌هایی که در خصوص نهضت حسینی؛ حماسه کربلا و واقعه عاشورا در قالب گنجینه‌ای از مکتوبات از سال 61 هجری تا به امروز به دست ما رسیده، قالب‌های مختلف و متنوعی را شامل می‌شود.

بخشی از این آثار در حوزه سیره و تاریخ؛ برخی توسط بزرگان دین، روحانیون و رجال مذهبی به رشته تحریر درآمده؛ برخی دیگر از آثار را محدثان قلمی کرده‌اند و جمله‌ای دیگر از آثار نیز بر پایه فضایل و مناقب آن رخداد و رویداد که بازتاب‌دهنده منظومه‌ای از «حماسه حسینی» است رخ‌نمایی می‌کند.

اغلب این آثار به زبان‌های فارسی و عربی با راقم‌های سطوری از اهل تشیع و تسنن به رشته تحریر درآمده و آنچنان که گفته شد در قالب گنجینه‌ای ارزشمند به دست مخاطبان و شیفتگان آن حماسه و پژوهشگران «مکتب حسینی» رسیده است. درست برهمین اساس است که بررسی آن نوشته‌ها، گزارش‌ها، روایت‌ها، نگاشته‌ها و تحلیل‌ها از ابعاد مختلف می‌تواند هر مخاطبی را در هر جایگاهی از پرسشگری و حقیقت‌طلبی برای درک بهتر از آنچه «نهضت حسینی»، ابعاد مختلف واقعه کربلا و حماسه عاشورا از آن یاد می‌شود یاری رساند.

یکی از این کتاب‌ها که روانه پیشخوان کتاب‌فروشی‌ها شده به نام «تحول گفتمان در گزارش واقعه کربلا» است که توسط دکتر سیده‌رقیه میرابوالقاسمی به رشته تحریر درآمده است. اثری که نگارنده و پژوهشگر آن تلاش کرده با اتکا به آثار زبان فارسی آنچه را که از آن رخداد و نهضت تا نیمه نخست قرن 10 هجری به رشته تحریر درآمده است در ساحت نگاه گفتمانی به منقاش قلم درآورد.

کتابی که توسط پژوهشکده حوزه و دانشگاه یا همان انتشارات «سمت» منتشر شده ‌است.

استناد و اتقان اثر به روایات؛ آیات و احادیث

در نگاه نخست؛ کتاب «تحول گفتمان در گزارش واقعه کربلا» را می‌توان با توجه به ناشر آن (انتشارات سمت) از منابع مهم درسی برای دانشجویان رشته‌های مختلف «علوم ادیان»؛ «فرهنگ و تمدن اسلامی»؛ «دانش اجتماعی» و همچنین پژوهشگران حوزه «تاریخ اسلام» برای مقاطع تحصیلات تکمیلی در نظر گرفت؛ اما آن روی دیگر سکه، نگاه پژوهشی پژوهشگر، نویسنده و تدوینگر این اثر (سیده‌رقیه میرابوالقاسمی) است که بسیاری از مطالب عنوان و گردآوری شده در حوزه «نهضت حسینی» تا نیمه نخست قرن 10 هجری قمری را برای تمامی پژوهشگران حوزه عاشورا پژوهی و ادبیات حماسه حسینی قابل‌ استفاده کرده است.

نویسنده این کتاب که خود از اعضای هیئت علمی بنیاد دایره‌المعارف اسلامی است در اولین دوره جایزه «دعبل» (کتاب سال عاشورا) که در مهرماه 1394 برگزار شد؛ این کتاب را به‌ عنوان اثر برگزیده رشته پژوهش به کارنامه علمی خود افزود. کتابی که در هفت فصل به انضمام فصل هشتم با رویکرد نتیجه‌گیری حاصل پژوهش و مداقه نگارنده خود را با مخاطب قسمت کرده است.

یکی از ویژگی‌های مهم این اثر نمایه‌های مختلفی است که به استناد تمامی روایت‌های آن به آیات و احادیث به شکل مستقل ارجاع داده؛ یا اگر برشی از هر روایتی که در تاریخ یاد شده و در منابع فارسی تا نیمه اول قرن دهم هجری جمع‌آوری کرده، یا تمامی کتاب‌ها یا اماکنی که آن منابع را در اختیار پژوهشگر و محقق قرارداد را یک به یک نام برده تا ازنظر استناد و اتقان، اثر نهایی برای مخاطب قابل پذیرش باشد.

گام نهادن در مسیر رسالت آگاهی‌بخشی تاریخی

آنچه نگارنده در این اثر تلاش کرده در روایت «گفتمان تاریخی» به آن اشاره کند، همان‌گونه که خود تعریف کرده گفتمانی است که ماهیتش بر اساس اصالت گزارش‌ها و روایات تاریخی شکل‌ گرفته است. نویسنده این اثر تأکید داشته که هدفش از این گفتمان، بیان تاریخ و گام نهادن بر رسالت آگاهی‌بخشی تاریخی به روایت آثار مکتوب است.

بر همین اساس است که چهار شاخصه «وقایع‌نگاری»؛ «استناد»؛ «تحلیل» و «نتیجه‌گیری سیاسی و فکری» را به‌ عنوان مهمترین وجوه تمایز «گفتمان تاریخی» در روایت کتاب «تحول گفتمان در گزارش واقعه کربلا» به‌ عنوان خط تمیزی با دیگر گفتمان‌ها قرار داده است.

در این مسئله تردیدی نیست که دشمنان روایت اصل تاریخ و آنها که حقانیت قیام اباعبدالله را بر خلاف مطامع خود می‌دیدند از سال 61 هجری تا به امروز تمام تلاش خود را به‌ کار برده‌اند تا هرگونه تحریف و مکر را در گفتمان حقیقت و حقانیت قیام اباعبدالله به روایت‌های مختلف وارد کنند و به‌ همین سبب است که استناد و اتقان به‌ویژه در نقل‌های تاریخی در حوزه رویداد عاشورا و حماسه کربلا بیش از هر مهم دیگری در مواجهه با خوانش گفتمان حاکم این نهضت خدایی رخ‌نمایی می‌کند.

این همان مؤلفه‌ای است که محقق و پژوهشگر این اثر آنگونه که خود تأکید کرده با دوری از عاطفه‌گرایی، احساسات و اتکا تام و تمام اسناد و تحلیل‌های منطقی تلاش کرده تا نقطه قوت اثر خود را در مواجهه با بازنمایی و روکردن دست تحریف‌گران و تحریف‌هایی که در این عرصه صورت‌گرفته با مخاطبانش قرار دهد.

سه گفتمان عاطفی؛ عرفانی و ماورایی در خوانش نهضت حسینی

منظور از «گفتمان عاطفی» آنگونه که خود نویسنده بر آن تاکید داشته و در کتابش آورده آن است که «گفتمان عاطفی، گفتمانی است که وجه عاطفی و احساسی در بیان و گزارش واقعه کربلا در آن برجسته شده است. برای این گفتمان 15 شاخص شمرده شده است که از جمله آنها می‌توان به «تشنگی، تنهایی و غربت، خیانت، قساوت، کودکان و زنان» اشاره کرد.»

نویسنده همچنین با توجه به منشا نگرش‌های عرفانی در منظومه ادب فارسی در این اثر بر «گفتمان عرفانی» به عنوان یکی از گفتمان‌های غالب قیام اباعبدالله تاکید داشته و در تعریف این گفتمان چنین آورده است: «در گفتمان عرفانی با رویکرد شهودی تلاش می‌شود تا به کنه حوادث و رویدادها پی برد. شش شاخص «ابتلا و آزمایش الهی، تکامل معنوی، عشق، نزاع حق و باطل، نفی غم و وصال الهی» وجه ممیز این گفتمان هستند.

و در نهایت گفتمان نهایی که کتاب «تحول گفتمان در گزارش واقعه کربلا» برای اشتراک با مخاطبش برگزیده به «گفتمان ماورایی» بازمی‌گردد. گفتمانی که آنگونه نویسنده به تعریف آن نشسته «بر اصالت عوامل غیر مادی و طبیعی در رویدادها تأکید می‌کند. برای این گفتمان هم شش شاخص «پیشگویی، تقدس روز عاشورا، تقدیرگرایی، رویا، سوگواری کائنات و کرامت و معجزه» برای معرفی و تبیین آن ارائه شده است.»

توصیف و تحلیل تحول گفتمانی گزارش واقعه عاشورا

انتشارات «سمت» در تحلیل ساختار و درون‌مایه این اثر چنین آورده است: «پس از تعریف و توضیح مبانی پژوهش در فصل اول، در فصل دوم نگاهی به گفتمان‌های گزارش‌های واقعه کربلا در آثار عربی تا قرن پنجم انداخته شده و درفصل بعدی نویسنده و پژوهشگر به سنخ‌شناسی گفتمان‌ها پرداخته است.

فصل چهارم، پنجم و ششم بررسی رابطه میان «تحول گفتمان و توده‌گرایی تشیع امامیه»، «رویکردهای اعتقادی به منزلت قدسی اهل بیت(ع)» و «رشد تصوف و گسترش آن» مدنظر قرار گرفته شده است.»

موضوع اصلی کتاب ارائه گزارشی توصیفی و تحلیلی از تحول گفتمانی گزارش واقعه عاشورا با استفاده از روش تحلیل محتوا است. نویسنده بازه زمانی قرن اول تا قرن دهم هجری را اتنخاب کرده و تأکیدش بر متون فارسی این دوره زمانی است. سوال اصلی این پژوهش آن است که عواملی مانند رشد و گسترش تصوف، توده‌گرایی تشیع امامیه و رویکردهای اعتقادی به منزلت قدسی معصومان(ع) چه تاثیری بر گفتمان گزارش‌های واقعه کربلا داشته است.

چهار گفتمانی که به آنها اشاره شده عبارتند از: «گفتمان تاریخی»، «گفتمان عاطفی»، «گفتمان عرفانی» و «گفتمان ماورائی». در ادامه نویسنده مراد و منظور خود از هر کدام از این گفتمان‌ها را نگاشته و برای هر کدام شاخص‌ها و ملاک‌هایی بیان کرده است.

ماهیت فرا تاریخی واقعه عاشورا و قیام اباعبدالله

در بخشی از مقدمه کتاب چنین می‌خوانیم: در میان وقایع تاریخی، كمتر واقعه‌ای را می‌توان یافت كه از تأثیرگذاری عمیق و پایداری چون واقعه كربلا، بر نسل‌های متوالی و طی قرون متمادی برخوردار باشد. چنین تأثیرگذاری در بارزترین پیامد، موجد جریان‌های اجتماعی همه جانبه‌ای شده كه در ابعاد گوناگون سیاسی، فرهنگی، فكری و… متبلور شده است؛ لذا این وقایع را باید دارای ماهیتی فراتاریخی دانست؛ كه گرچه هویت تاریخی آن را مخدوش نمی‌كند اما تاریخی بودن آن را نیز برنمی‌تابد. واقعه كربلا بدین لحاظ در زمره كم نظیرترین وقایع است.

اینكه نه فقط مورخان بلكه مؤلفان فراوانی، در حوزه‌های مختلف غیر تاریخی، هریك به فراخور حال، به این رویداد، چرایی و چگونگی آن توجه نشان داده و از وجوه مختلف به آن پرداخته‌اند، حاصل همین ماهیت فرا تاریخی است.

انتهای پیام