کتاب «خاک‌نشین» نوشته فهیمه شاکری مهر، یک اثر تاریخی‌داستانی درباره زندگی و مبارزات شیخ عباس قمی به‌عنوان یکی از علمای برجسته شیعه است که در بستر زمانی عصر پهلوی روایت می‌شود.
این کتاب که در قالب یک رمان تاریخی نوشته شده، بخشی از تاریخ معاصر ایران را در قالب داستانی با محوریت مقاومت در برابر ظلم و استبداد به تصویر می‌کشد. شاکری مهر هم به زندگی و شخصیت علمای دینی پرداخته و تلاش می‌کند علاوه بر بازنمایی این برهه مهم تاریخی، از معنویت و دیانت علمایی چون شیخ عباس قمی سخن بگوید.
داستانی درباره ایمان، مقاومت و استبداد
«خاک نشین» در فضایی روایت می‌شود که سیاست‌های ضد مذهبی حکومت رضا شاه پهلوی، جامعه مذهبی ایران را تحت فشار شدیدی قرار داده بود. یکی از مهم‌ترین اقدامات این حکومت در راستای تضعیف هویت دینی مردم، مساله کشف حجاب و سایر سیاست‌های مدرن‌سازی اجباری بود که تضاد عمیقی با باورها و ارزش‌های دینی داشت. علمای مذهبی که همواره در دفاع از هویت دینی و فرهنگی مردم نقش کلیدی ایفا کرده بودند، در این‌دوران نیز به عنوان ستون‌های مقاومت در برابر استبداد مطرح شدند. شاکری مهر با استفاده از شخصیت‌های تاریخی و تخیلی، این فضا را با دقت و ظرافت به تصویر می‌کشد.
این‌میان، یکی از شخصیت‌های کلیدی کتاب، سلمان، طلبه‌ای جوان و معترض است که نماینده نسل جوان مذهبی و علمی جامعه آن دوران است. سلمان که به‌شدت به ارزش‌های دینی و مبارزات علمای مذهبی پایبند است، نماد تلاش و مقاومت مردم و علمای دینی در برابر سیاست‌های استبدادی رضا شاه محسوب می‌شود. این‌شخصیت در خلال داستان، با بحران‌ها و چالش‌هایی روبه‌رو می‌شود که او را وادار می‌کند تا در مسیر دفاع از دیانت و هویت اسلامی خود، قدم‌هایی بردارد.
شیخ عباس؛ نماد علم و دیانت
شیخ عباس قمی، یکی از شخصیت‌های محوری کتاب پیش رو، محدث و فقیهی بود که به خاطر زهد و تقوای بی‌نظیرش، جایگاهی خاص در میان علما و مردم داشت. او به‌خاطر گردآوری کتاب‌هایی مانند «مفاتیح الجنان»، یکی از تأثیرگذارترین چهره‌های مذهبی زمانش محسوب می‌شد و نقش مهمی در تقویت اعتقادات دینی جامعه خود داشت. شاکری مهر زندگی شخصی و اجتماعی این عالم بزرگ را در متن داستان قرار داده و از او به عنوان نماد مقاومت دینی در برابر ظلم و ستم رضا شاه یاد می‌کند.
شیخ عباس قمی در «خاک نشین»، هم مثل واقعیت، اهل زهد و عبادت است و با فروتنی در خدمت مردم قرار دارد. این‌شخصیت همواره تلاش می‌کند به سوالات و مشکلات دینی و اجتماعی مردم پاسخ دهد. زندگی ساده و زاهدانه‌اش هم در تضاد با تجمل و استبداد حاکمان آن زمان، به خوبی تصویرگر تفاوت میان علمای دینی و حکام خودکامه است.
مبارزه علیه ظلم و دفاع از هویت اسلامی
یکی از محورهای اصلی داستان «خاک نشین»، مبارزات دینی و فرهنگی علمای شیعه مقابل سیاست‌های ضددینی رضاخان است. پهلوی اول که به دنبال غربی‌سازی و مدرن‌سازی کشور بود، سعی داشت با اعمال سیاست‌هایی مانند کشف حجاب و محدود کردن فعالیت‌های دینی، مردم را از هویت مذهبی‌شان دور کند. این‌میان، علمای شیعه همچون شیخ عباس قمی به عنوان پیشگامان مبارزه با این سیاست‌ها، با تمام وجود از هویت اسلامی و دینی مردم دفاع کردند.
نویسنده «خاک نشین» با استفاده از شخصیت سلمان، نمادی از جوانان مذهبی و طلبه‌های آن دوران را به تصویر می‌کشد که در تلاش بودند با ایستادگی مقابل سیاست‌های استبدادی، از ارزش‌ها و باورهای خود دفاع کنند. سلمان که شخصیت محوری داستان است، با الهام از زندگی و آموزه‌های شیخ عباس قمی، دنبال راهی برای مقاومت مقابل ظلم و بی‌عدالتی است. این موضوع، یکی از پیام‌های مهم کتاب است؛ نقش علمای دینی در هدایت مردم و پیشگامی در مبارزات فرهنگی و اجتماعی.
رابطه علمای دینی و مردم
یکی از نکات کتاب پیش‌رو، تأکید بر رابطه نزدیک میان علمای دینی و مردم است. شیخ عباس قمی و سایر علما، در طول تاریخ همواره پناهگاه و راهنمای مردم در برابر مشکلات دینی، اجتماعی و سیاسی بوده‌اند و این‌رابطه عمیق میان علما و مردم، یکی از عوامل مهم در موفقیت مبارزات فرهنگی و اجتماعی علمای شیعه در طول تاریخ بوده است.
شاکری مهر در این کتاب، به نقش ارتباط علمای دینی با مردم و تأثیرگذاری آنان در حفظ هویت اسلامی جامعه پرداخته و شیخ عباس قمی در آن، نه‌تنها به‌عنوان یک عالم دینی، بلکه به‌عنوان یک رهبر معنوی که مردم به او اعتماد دارند، به تصویر کشیده شده است. او با ساده‌زیستی و فروتنی، همواره در کنار مردم است و در شرایط سختی و بحران‌های اجتماعی، راهنمای آنان است. این رابطه عمیق و پرمعنا میان علما و مردم، از جمله پیام‌های اصلی و تأثیرگذار کتاب «خاک نشین» است.
***
«خاک‌نشین» به‌طور خلاصه نشان می‌دهد چگونه ایمان و تقوا می‌تواند انسان را مقابل چالش‌ها و مشکلات زندگی مقاوم کند. این‌پیام به‌ویژه در دنیای امروز که مشکلات و بحران‌های اجتماعی متنوعی وجود دارد، برای مخاطب ایرانی جای تفکر و تأمل دارد.
source