چرا «جنوب شهر» از پرده سینماها پایین کشیده شد؟

به گزارش خبرگزاری خبرآنلاین به نقل از مرکز اسناد انقلاب اسلامی، فیلم «جنوب شهر» ساخته محمدابراهیم فرخ غفاری در سال ۱۳۳۷ ساخته و به­ اتهام سیاه‌­نمایی توقیف شد. سپس در سال ۱۳۴۳ با تغییر نام به «رقابت در شهر» بدون ذکر نام سازنده و با سانسورهایی بسیار به پرده رفت. این فیلم بنابر محیطی که در آن ساخته شده بود و موضوعی که دنبال می­‌کرد به نمایش زوایایی از زیست فرودستانه و رنج­­‌های ناشی از آن در محله‌­های پایین شهر تهران پرداخت و همین علت اصلی توقیف آن شد.

درباره فیلم جنوب شهر

محمدابراهیم فرخ غفاری، کارگردان و پایه‌گذار کانون فیلم و فیلم‌خانه ملی ایران و از پیشگامان سینمای مدرن ایران بود. او فعالیت سینمایی خود را به‌ صورت حرفه‌ای از سال ۱۳۳۷ ساخت فیلم «جنوب شهر» به نویسندگی جلال مقدم آغاز کرد که حتی قبل از آغاز موج نوی سینمای ایران با «قیصر» و «گاو»، از مهم‌ترین فرازها و وقایع سینمای متفاوت ایران در آن دوران بود. «جنوب شهر»، نخستین فیلم رئالیستی تاریخ سینمای ایران بود که توسط فرخ غفاری ساخته شد. «جنوب شهر» زمان زیادی بر پرده دوام نیاورد و با دستور وزیر کشور به جرم سیاه‌نمایی توقیف شد.

«جنوب شهر» داستان زن جوانی را روایت می‌کند که پس از مرگ همسرش برای گذران زندگی در یک کافه‌ پایین‌شهر مشغول به کار می‌شود. او در آن‌جا مورد توجه دو جاهل قرار می‌گیرد که از دیرباز با یکدیگر رقابت دارند. وجود زن رقابت آن دو را به مبارزه‌ای سخت می‌کشد و سرانجام آن‌که انسان‌تر و آرام‌تر است با زن ازدواج می‌کند و زندگی تازه‌ای به او می‌بخشد.

نخستین ساخته‌ فرخ غفاری به دلیل نمایش پلشتی‌های جنوب شهر از جمله کافه‌های بی‌دروپیکر آن و دلایل دیگری همچون سیاه‌­نمایی از پرده سینما حذف شد. سرانجام این فیلم در سینماهای مترو پول، اسکار، زهره و فردوسی به نمایش درآمد. ولی در روز سوم نمایش، به دلیل موارد ذکر شده توقیف شد. در نهایت بعد از انجام مذاکراتی که توسط کارگردان با مسئولین وقت صورت گرفت در سال ۱۳۴۳ با حذف برخی از صحنه‌های فیلم به نام «رقابت در شهر» و بدون ذکر نام کارگردان به نمایش در آمد که موفقیتی در پی ندارد. به گفته‌ فرخ غفاری این فیلم اولین فیلمی است که در میان مردم و در فضاهای واقعی فیلم‌برداری شده است.

غفاری اطمینان خاطر داشت؛ و بعضی اهالی سینما نیز به تأسی از او اذعان داشتند که اگر «جنوب شهر» در نمایش عمومی با اقبال مواجه شود زمینه­‌ای فراهم می‌­آورد که دیگران نیز از راه‌ رفته‌شان ـ ساختن همان ملودرام‌­های کم‌­بها و اغلب منحط ـ «کمی» فاصله بگیرند و سینمای ایران جای واقعی خودش را پیدا کند. درواقع ترس اصلی، آن‌چه آن­‌ها آشکار و پنهان به زبان می‌­آوردند، عدم استقبال مردم و سانسور فیلم بود؛ اما «جنوب شهر» سانسور نشد، توقیف شد و با توقیف آن همه چیز برای غفاری و همکارانش بر باد رفت. غفاری در آن روزها سخت درگیر و مستأصل بود؛ یک‌ پایش در «ساواک» و پای دیگرش در وزارت کشور و شهربانی بود تا از «جنوب شهر» رفع توقیف کند. غفاری و فیلمش در مظان اتهام‌­های ناروا و واهی قرار گرفته بودند.

زیست فرودستانه در تهران دهه­‌های ۱۳۴۰ و ۱۳۵۰

در دهه‌های ۱۳۴۰ و ۱۳۵۰، تهران به‌ عنوان پایتخت در حال‌ رشد سریع و تحولات اجتماعی – اقتصادی گسترده‌ای بود که آثار آن به‌وضوح در تقسیم‌بندی جغرافیایی و طبقاتی شهر نمایان می‌شد. در این دوره، تفاوت‌های میان شمال و جنوب تهران بیش‌ از پیش آشکار شد. شمال تهران به‌ عنوان محل سکونت طبقات مرفه و سرمایه‌داران، از امکانات مدرن، زیرساخت‌های مناسب، و معماری لوکس برخوردار بود، در حالی‌ که جنوب شهر نماد محرومیت، فقر، و توسعه نامتوازن به شمار می‌رفت.

جنوب تهران محل تجمع کارگران، مهاجران روستایی، و اقشار کم‌درآمد بود. این گروه‌ها که برای یافتن کار و زندگی بهتر به تهران آمده بودند، اغلب در شرایط نامطلوب و در محله‌هایی بدون امکانات کافی زندگی می‌کردند. درآمد پایین و نبود حمایت‌های اجتماعی، امکان بهبود شرایط زندگی را برای بسیاری از ساکنان جنوب تهران محدود کرده بود. رشد سریع جمعیت در این دوره، به‌ویژه به دلیل مهاجرت روستاییان به تهران، باعث شکل‌گیری محله‌های پرجمعیت و زاغه‌های حاشیه‌ای در جنوب شهر شد. این مناطق به‌ندرت از امکانات شهری مانند آب آشامیدنی، بهداشت، یا سیستم فاضلاب مناسب برخوردار بودند. برخلاف شمال تهران که از خیابان‌های آسفالت، سیستم‌های حمل‌ونقل مناسب، و زیرساخت‌های مدرن بهره‌مند بود، جنوب شهر از امکانات پایه‌ای مانند مدارس، بیمارستان‌ها، و مراکز فرهنگی محروم بود. نبود توجه کافی از سوی دولت، این نابرابری‌ها را تشدید می‌کرد.

فقر و حاشیه‌نشینی بستر مناسبی برای افزایش جرایم کوچک و بزرگ، از جمله سرقت و خشونت‌های خیابانی فراهم کرده بود. همچنین، مسائلی مانند اعتیاد و بیکاری از مشکلات رایج محلات جنوب شهر به شمار می‌رفت.
سیاست‌های توسعه‌ای دولت پهلوی، هرچند با هدف مدرن‌سازی کشور صورت می‌گرفت، به طور عمده به سود طبقات مرفه و مناطق شمالی بود. این امر موجب شد که جنوب شهر همچنان از توسعه شهری جا بماند و شکاف طبقاتی عمیق‌تر شود.

نقد نوستالژی‌سازی از دوران پهلوی

در سال‌های اخیر، تصاویری از محله‌های مرفه‌نشین دهه‌های ۱۳۴۰ و ۱۳۵۰ منتشر شده که ظاهری شیک و پیشرفته از تهران آن دوران به نمایش می‌گذارد. این تصاویر، به‌ویژه در شبکه‌های اجتماعی، گاه برای نوستالژی‌سازی از دوران پهلوی و برجسته‌سازی پیشرفت‌های آن دوره استفاده می‌شود. بااین‌حال، این روایت‌ها تنها بخشی کوچک از واقعیت جامعه آن زمان را نشان می‌دهد و مسائل جنوب شهر، فقر گسترده، و تبعیض طبقاتی را نادیده می‌گیرد. فیلم‌هایی مانند جنوب شهر ساخته فرخ غفاری، با نگاهی رئالیستی به زندگی اقشار کم‌درآمد و مسائل اجتماعی جنوب تهران، توانستند تصویری نزدیک‌تر به واقعیت ارائه دهند. این آثار نشان می‌دهند که مدرن‌سازی صرف، بدون توجه به عدالت اجتماعی، می‌تواند به گسترش نابرابری‌ها و آسیب‌های اجتماعی منجر شود. پرداختن به تاریخ جنوب شهر، فراتر از نوستالژی‌سازی از زیبایی‌های محدود شمال تهران، راهی برای فهم بهتر ساختار اجتماعی آن دوره و نقد تبعیض‌ها و ناکارآمدی‌های دولت پهلوی است. این امر برای درک توسعه نامتوازن و پیامدهای اجتماعی آن در دوران معاصر نیز اهمیت دارد.

منبع: گزارش سانسور یک فیلم: جنوب شهرِ فرخ غفاری، عباس بهارلو، نشر قطره، ۱۴۰۲.

۲۵۹