عرفان قرآنی و معرفت ایرانی؛ دو بال پرواز عطار

عطار نیشابوری یکی از بزرگترین شاعران و عارفان ادب فارسی است که در قرن ششم و هفتم هجری قمری، برابر با قرن دوازدهم میلادی می‌زیسته است. او به عنوان یکی از پیشگامان شعر عرفانی شناخته می‌شود و آثارش به عمق تفکر و احساسات انسانی پرداخته است.

ویژگی‌های متمایز او شامل زبان ساده و روان، استفاده از تمثیل و داستان‌های جذاب و توانایی در بیان مفاهیم عمیق عرفانی به شیوه‌ای قابل فهم برای عموم است. به عنوان مثال، در «منطق الطیر» با استفاده از داستان پرندگان، به جستجوی حقیقت و خداوند می‌پردازد.

عطار در «منطق الطیر» با استفاده از سفر پرندگان به سوی «سیمرغ»، مفهوم جستجوی «حقیقت» و «وحدت» وجود را به تصویر می‌کشد. این اثر به مخاطب پیام می‌دهد که برای رسیدن به حقیقت، باید از خودگذشتگی و تلاش مستمر داشته باشد. پرندگان نماد انسان‌ها هستند که در جستجوی خداوند و حقیقت وجودی خود هستند. این سفر، نماد سفر روحی و عرفانی است که هر فرد باید آن را تجربه کند.

عطار همچنین در اشعار خود به طور مکرر به آیات و احادیث قرآنی اشاره می‌کند و از آنها برای بیان مفاهیم عرفانی استفاده می‌کند. برای کشف این رموز، می‌توان به تفسیر آیات و ارتباط آنها با مضامین اشعار عطار پرداخت. به عنوان مثال، آنچنانکه شفیعی‌کدکنی نوشته مفهوم «توبه» در قرآن و اشعار عطار به عنوان راهی برای نزدیکی به خداوند و پاکی روحی مطرح می‌شود.

عطار در آثارش به وضوح به مفاهیم عرفانی و خداشناسی اشاره می‌کند که می‌توان آنها را با آیات و احادیث قرآن مرتبط کرد. به عنوان مثال، مفهوم «وحدت وجود» در اشعار او با آیات قرآن که به یگانگی خداوند اشاره دارند، همخوانی دارد. از همین روست که استاد بهاء‌الدین خرمشاهی سخت به این مهم معتقد است این ارتباط به فهم عمیق‌تری از آثار عطار کمک می‌کند.

همچنین در حوزه فلسفه دین و فلسفه عرفان با دیدگاه عطار، استاد رضا داوری‌اردکانی معتقد است: عطار به جهان به عنوان یک مکان گذرا و موقتی نگاه می‌کند و انسان را به عنوان موجودی جستجوگر و در جستجوی حقیقت می‌بیند. این دیدگاه در آثارش تأثیرگذار است و او را به سمت بیان مفاهیم عرفانی و انسانی سوق می‌دهد. به عنوان مثال، در «الهی‌نامه» به جستجوی انسان برای شناخت خداوند و حقیقت وجود پرداخته است.

و سرانجام و از همه مهمتر آنکه عطار تأثیر عمیقی بر شاعران بعد از خود گذاشته است. شاعران بزرگی مانند مولانا و حافظ تحت تأثیر افکار و سبک عطار قرار گرفته‌اند. به عنوان مثال، مولانا در «مثنوی معنوی» به مضامین عرفانی مشابهی که عطار در آثارش مطرح کرده، پرداخته است و از زبان تمثیلی و داستانی او الهام گرفته است.

این تاثیرگذاری بر شاعران نسل‌های بعد تا عهد و زمانه معاصر راه خود را بر بلندای بال سمیرغ‌وار عرفان عطار باز کرده تا جایی که شاعرانی چون سهراب سپهری و فروغ فرخ‌زاد نیز ازاین شاعر و عارف قرن ششم و هفتم هجری بسیار بهره‌ها بردند.

عطار با نگاهی عمیق به روح انسان و جستجوی حقیقت، توانسته است مفاهیم پیچیده‌ عرفانی را به زبانی ساده و قابل فهم بیان کند.

به طور کلی، «منطق الطیر» نه تنها یک اثر ادبی، بلکه یک راهنمای معنوی است که خواننده را به تفکر و تأمل در مورد زندگی و وجود خود دعوت می‌کند.

فارغ از دیگر آثار شناسا و شهیر عطار نیشابوری به سبب قدرت؛ جایگاه و ظرافت‌های ادبی و عرفانی، پُربیراه نیست که تنها به واسطه «منطق الطیر» بگوییم عطار با این اثر، جایگاه خود را در تاریخ ادبیات و عرفان ایرانی تثبیت کرده و به عنوان یکی از بزرگ‌ترین عارفان و شاعران شناخته می‌شود.

آنچه خوبان همه دارند

در حقیقت همین جایگاه رفیع، نمونه‌گون و نادر عطار و منطق الطیر اوست که سبب شده اشعار و نگرش ویژه و منحصربه‌فرد او به حوزه عرفان تأثیر عمیقی بر ادبیات و فرهنگ فارسی بر شاعران پس از او تا به امروز بگذارد.

همین ویژه جذاب و منحصربه‌فرد است که نگاه زبان‌شناسان و فرهنگ‌شناسان به عطار و آثار او، به ویژه از دیدگاه شخصیت‌های برجسته‌ای چون بهاالدین خرمشاهی، داوری اردکانی و شفیعی کدکنی در فرازی از زیست علمی و پژوهشی خود به بررسی ابعاد مختلف ادبی، زبانی و فرهنگی این شاعر متمرکز شود.

شاید آشنایی با دیدگاه بزرگان نامبرده شده به عطار و آثارش بتواند بهترین مدخل برای سیاهه پیش رو باشد.

زبان تمثیلی و استعاری ممتاز عطار

استاد بهاالدین خرمشاهی؛ نویسنده، شاعر و استاد تمام زبان و ادبیات فارسی دانشگاه تهران به بررسی زبان و سبک عطار پرداخته و بر اهمیت زبان تمثیلی و استعاری در آثار او تأکید می‌کند. او معتقد است که عطار با استفاده از زبان ساده و در عین حال عمیق، مفاهیم پیچیده عرفانی را به تصویر کشیده است.

استاد خرمشاهی همچنین به تأثیر عطار بر شاعران بعدی و نقش او در شکل‌گیری ادبیات عرفانی اشاره می‌کند.

عطار؛ ناقد جامعه و فرهنگ زمانه

استاد رضا داوری‌اردکانی؛ فیلسوف؛ متفکر و عضو پیوسته فرهنگستان علوم در آثار و مقاله‌های متعددی به جنبه‌های فلسفی و اجتماعی آثار عطار توجهی ویژه دارد. او عطار را به عنوان یک متفکر و فیلسوف می‌بیند که در آثارش به مسائل انسانی و اجتماعی پرداخته است.

استاد داوری‌اردکانی بر این باور است که عطار با نقد جامعه و فرهنگ زمان خود، به جستجوی حقیقت و کمال پرداخته و این جستجو در آثارش به وضوح نمایان است.

سهم عطار در انتقال مبانی عرفانی به شعرای نسل بعدی

استاد محمدرضا شفیعی‌کدکنی؛ شاعر، محقق و مصحح «منطق الطیر» عطار نیشابوری در عمری بیش از سه دهه به بررسی زیبایی‌شناسی و زبان‌شناسی آثار عطار پرداخته است.

او بر این نکته تأکید می‌کند که عطار با استفاده از زبان شاعرانه و تمثیلی، توانسته است احساسات و تفکرات عمیق را به تصویر بکشد.

شفیعی‌کدکنی همچنین به تأثیر عطار بر ادبیات فارسی و نقش او در انتقال مفاهیم عرفانی به نسل‌های بعدی اشاره می‌کند.

آشنایی با عمق مفاهیم عشق، جستجو و وصال

آنچنانکه از قول اساتید خرمشاهی و شفیعی‌کدکنی در گزیده رویکرد این بزرگنامان در مواجهه با عطار نیشابوری ذکرش رفت؛ زبان تمثیلی و نمادین خالق «منطق الطیر» از جمله ویژگی‌های برجسته عطار است که سبب شده با همان زبان پیچیده‌ترین مفاهیم عمیق عرفانی را در ساده‌ترین شیوه روایت یعنی قصه و داستان (منطق الطیر) به تصویر بکشد و با همان زبان و همین اثر داستاین سفر پرندگان خوانندگانش را دعوت می‌کند تا به جست‌وجوی حقیقت و معنای زندگی بپردازند.

برای آشنایی بیشتر بر زبان و پیچیدگی‌های عرفانی و اعجاز روایت ساده و قصه‌گوی عطار در اشعار و آثارش؛ محمدرسول تبیک؛ استاد دانشگاه، محقق و پژوهشگر ادبیات و عرفان در گفت‌‌وگو با ایکنا درباره زبان تمثیلی در آثار عطار با بیان آنکه «زبان تمثیلی» عطار به‌ویژه در آثارش مانند «منطق الطیر» و «الهی‌نامه» بیشترین بروز و عینیت را دارد خاطرنشان کرد: او از نمادها و تمثیل‌ها برای بیان مفاهیم پیچیده عرفانی استفاده می‌کند. به‌ عنوان مثال، در «منطق الطیر»، پرندگان به‌عنوان نماد جستجوی حقیقت و خداوند به تصویر کشیده می‌شوند. این تمثیل‌ها به خوانندگان کمک می‌کند تا با مفاهیم عمیق‌تری از عشق، جستجو و وصال آشنا شوند.

وی درباره «نگاه عرفانی» عطار با تاکید برآنکه این نگاه نزد عطار بر پایه عشق و جستجوی حقیقت استوار است تصریح کرد: او به ‌طور مداوم به مسئله «وحدت وجود» و ارتباط انسان با خداوند می‌پردازد. در آثارش، «عشق» به‌عنوان نیروی محرکه‌ای برای رسیدن به حقیقت و کمال معرفی می‌شود. این نگاه عرفانی نه‌تنها در زمان خود، بلکه در ادبیات معاصر ما نیز تأثیرگذار بوده است.

سفری به چهارگوشه معنویت و زبان «منطق الطیر»

بی‌تردید و به تحقیق در میان آثار عطار نیشابوری؛ «منطق الطیر» یکی از آثار برجسته ادبیات عرفانی فارسی است که میان اهل تدقیق و پژوهشِ عرفان و ادب فارسی از یک سوی و از سوی دیگر میان عموم مردم که با آثار شاعران کلاسیک و شهیر ایرانی از مسیر باطن و قلب مانوس هستند جایگاه والا و برتری دارد.

«منطق الطیر» اثری‌ست که به زیبایی و عمق مفاهیم عرفانی پرداخته است و به صورت کاملا تمثیلی داستان سفر پرندگان به سوی «سیمرغ» را روایت می‌کند که نماد جستجوی حقیقت و کمال است.

محمدرسول تبیک در ادامه گفت‌وگو با ایکنا با اشاره به آنکه از زاویه پژوهش ادبی و عرفانی در مواجهه با منطق الطیر، می‌توان به چهار محور «جستجوی حقیقت»، «زبان و تصویرسازی»، «تجربه‌های انسانی» و «پیوند با فرهنگ و تاریخ» اشاره کرد گفت: درباره مولفه «جستجوی حقیقت» می‌توان گفت عطار با استفاده از نمادها و تمثیل‌ها، مفهوم جستجوی حقیقت و خودشناسی را به تصویر می‌کشد. این موضوع یکی از مهمترین مولفه‌های الهام‌بخش برای نویسندگان و شاعران معاصر ایران بوده تا با بهره‌گیری از آن به بررسی عمیق‌تری از خود و جامعه بپردازند.

وی درباره «زبان و تصویرسازی» عطار با اشاره به آنکه زبان شاعرانه و تصویرسازی‌های زیبا در «منطق الطیر»، به مخاطبان یادآوری می‌کند که چگونه می‌توانند با استفاده از زبان، احساسات و مفاهیم عمیق را به دیگران منتقل کنند؛ درباره ویژگی «تجربه‌های انسانی» یادآور شد: عطار به تجربه‌های انسانی و چالش‌های روحی نیز به شکل مبسوطی در منطق الطیر پرداخته است. همین مسئله در حقیقت بازنمایی مداقه عطار بر مسائل اجتماعی و روانی زمانه خود با الگو گرفتن از تجربیات عمیق معرفتی انسانی است.

این نویسنده و محقق زبان و ادب عرفانی در تشریح ویژگی چهارم یعنی بازنمایی «پیوند با فرهنگ و تاریخ» در آثار خالق «الهی نامه» گفت: یکی از مهمترین ویژگی‌های آثار عطار اشارات متعدد او به غنای فرهنگی و تاریخی ایران، نیز پیوندهای معنوی عرفان ایرانی با آموزه‌های اسلامی و کلام وحیانی است.

سیر نوشیدن عطار از چشمه لایزال قرآن

اما مگر می‌شود با شاعران مانا به نام و ماندگار به آثار ادب و عرفان‌ ایران‌زمین در این بازه هزار ساله همگام و همدل شد و در بهره‌بردن از سرچشمه‌های جوشان معنویت و مبانی معرفت‌بخش عرفانی آثار آنها ردپای ارادت بزرگان شعر، ادب فارسی به آیات کلام‌الله مجید؛ قصص پیامبران و روایات اهل بیت(ع) را به نظاره نشست.

این صفت و خصیصه به ویژه وقتی این همنشینی و مانوس شدن با نوشین آثار و گوارا نوشتار شاعران ادیب و مزین به عرفان ایرانی-اسلامی مه داستان می‌شود بیشترین بروز و ظهور را نزد اهل معنا و دوستداران شعر و ادب فارسی پیدا می‌کند.

در این میان عطار نیشابوری که خود مرشد و راهنمای شعرای بزرگی چون مولانا و حافظ بوده به تحقیق از قافله‌سالاران بهره‌گیری از آموزه‌ها و مبانی معرفت‌بخش و انسان‌ساز کلام الله مجید، این کتاب آسمانی مسلمانان است.

عطار نیشابوری که خود از بزرگترین شاعران و عارفان ایرانی است در آثارش به ویژه آن دسته از آثار او که زلف آنها گره خرده به زلف عرفان و تصوف است، یعنی «منطق الطیر» و «الهی‌نامه»؛ تام و تمام در بطن و متن این دو اثر به جستجوی حقیقت و شناخت خداوند می‌پردازد.

در این ارتباط محمدرسول تبیک معتقد است: جایگاه عرفانی عطار را می‌توان با آموزه‌های قرآنی تحلیل کرد. او در اشعارش به مفاهیمی چون «توحید»، «عشق الهی» و «سیر و سلوک روحانی» اشاره می‌کند که همگی در قرآن کریم نیز مورد تأکید قرار گرفته‌اند.

وی برای اثبات این نگرش با بیان آنکه عطار در اشعارش در باب «توحید و یکتاپرستی» به یگانگی خداوند و عدم وجود شریک برای او تأکید می‌کند، که این مفهوم در آیات قرآن نیز به وضوح بیان شده است خاطرنشان کرد: همچنین «عشق الهی» و جستجوی او در اشعار عطار به وضوح دیده می‌شود. این عشق در قرآن کریم به ویژه در آیات مربوط به محبت خداوند به بندگانش نیز به عنوان یکی از مهمترین مفاهیم مطرح شده است.

این محقق ادبیات عرفانی با بیان آنکه عطار به «سیر و سلوک روحانی» و تلاش برای نزدیک شدن به خداوند نیز به کرات در منطق الطیر و الهی‌نامه اشارت داشته و این مفهوم در قرآن نیز با دعوت به تقوا و عبادت خداوند مطرح شده است افزود: عطار همچنین به تجربه‌های شخصی خود در مسیر عرفان اشاره می‌کند، که می‌تواند با آیات قرآن که به تجارب پیامبران و بندگان صالح اشاره دارد، مقایسه شود.

بازنمایی سوره‌های «بقره»، «مائده» و «آل عمران» در جهان‌بینی عطار

محمدرسول تبیک، در ادامه بررسی تأثیر قرآن بر عطار و رصد آموزه‌های قرآنی در اشعار او حول چهار محور «تجربه‌های عرفانی»؛ «سیر و سلوک»؛ «عشق الهی» و «توحید و یکتاپرستی» که پیشتر به تعریف و تبیین آنها پرداخت، به ذکر مثال‌ها و ارجاعاتی به آیات کلام‌الله مجید زد تا بنا به گفته او مباحث برای خوانندگان ایکنا واضح‌تر و شفاف‌تر شود.

وی در باب بازنمایی مولفه «توحید و یکتاپرستی» در اشعار منطق الطیر و الهی‌نامه با اشاره به آنکه عطار در اشعارش با تأکید بر یگانگی خداوند، به بندگانش یادآوری می‌کند که تنها به او باید پناه ببرند خاطرنشان کرد: این مفهوم در قرآن نیز به‌وضوح بیان شده است، به‌ویژه در سوره مبارکه «البقره» آیه شریفه 163 «وَإِلَٰهُكُمْ إِلَٰهٌ وَاحِدٌ» که بر یکتایی خداوند تأکید دارد.

این محقق و پژوهشگر با اشاره به آنکه «عشق به خداوند» یکی دیگر از محورهای اصلی اشعار عطار است و او عشق را به‌عنوان نیرویی الهی و فراگیر توصیف می‌کند که انسان را به سوی خدا می‌کشاند یادآور شد: این مفهوم نیز در قرآن نیز به‌وضوح وجود دارد، به‌ویژه در آیه 76 سوره مبارکه «آل عمران» که خداوند فرموده «إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُتَّقِينَ» که محبت خداوند به بندگان صالح را بیان می‌کند.

مشاور پیشین خانه کتاب و ادبیات ایران در ادامه با بیان آنکه عطار در اشعارش به مراحل مختلف «سلوک» و تجربیات عرفانی خود می‌پردازد افزود: این مفهوم نیز در قرآن با دعوت به تقوا و عبادت خداوند مطرح شده است، به‌ویژه در آیه شریفه 35 سوره مبارکه «المائده» که می‌خوانیم «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَابْتَغُوا إِلَيْهِ الْوَسِيلَةَ»

تبیک در تشریح تجربه‌های شخصی عطار در مسیر عرفان گفت: این تجربیات می‌تواند با آیات قرآن که به تجارب پیامبران و بندگان صالح اشاره دارد، مقایسه شود. به‌ عنوان مثال، داستان‌های انبیاء در قرآن به‌عنوان الگوهایی برای سیر و سلوک روحانی مطرح شده‌اند.

رد پای عرفان و نگاه معنوی عطار در آثار سپهری و فرخ‌زاد

آنچنانکه در میانه این گزارش ذکرش رفت؛ جایگاه و بلندای شاعری سترگی چون عطار نیشابوری و آثار ارزشمند و ارزنده او به ویژه «منطق الطیر» و «الهی نامه» تا به حدی بوده که تاثیرش را نه تنها بر شاعران بعد از خود که رصد ردپای آن تاثیر و تاثر را می‌توان میان شاعران معاصر کشورمان نیز دید.

آنچه فصل مشترک گفتار و نوشتار بزرگان محقق و پژوهشگر زبان و ادب فارسی است بر این مسئله تاکید دارد که عطار نیشابوری به‌ عنوان یکی از پیشگامان ادبیات عرفانی، تأثیر عمیقی بر شاعران و نویسندگان معاصر گذاشته است.

بسیاری از شاعران معاصر، از جمله سهراب سپهری و فروغ فرخزاد، تحت تأثیر مفاهیم عرفانی و تمثیل‌های عطار قرار گرفته‌اند. این تأثیر در استفاده از زبان تمثیلی و جست‌وجوی معانی عمیق در آثار آنها مشهود است.

در این باره محمدرسول تبیک در گفت‌وگو با ایکنا با بیان آنکه سهراب سپهری و فروغ فرخزاد هر دو از شاعران برجسته معاصر ایران هستند که در آثار خود تأثیرات عمیقی از شاعران کلاسیک، به ویژه عطار نیشابوری، را نشان می‌دهند گفت: سپهری در اشعارش به مضامین عرفانی و طبیعت‌گرایی توجه ویژه‌ای دارد. او در شعرهایش به جستجوی حقیقت و ارتباط با طبیعت می‌پردازد، که این موضوعات در آثار عطار نیز به وضوح دیده می‌شود.

وی ادامه داد: به عنوان مثال، در شعر «صدای پای آب» سهراب سپهری می‌توان تأثیر عطار را در جستجوی معنای زندگی و ارتباط با طبیعت مشاهده کرد. سپهری در این شعر به زیبایی‌های طبیعت و آرامش آن اشاره می‌کند، که یادآور مضامین عرفانی عطار است.

این مدرس دانشگاه با اشاره به آنکه فروغ فرخ‌زاد نیز در اشعارش به جست‌وجوی هویت و آزادی فردی می‌پردازد خاطرنشان کرد: او در شعر «تولدی دیگر» به نوعی از عطار الهام می‌گیرد، به ویژه در استفاده از نمادها و تصاویر طبیعی. در این شعر، او به تجدید حیات و تغییرات درونی اشاره می‌کند که می‌تواند به نوعی به سفر عطار در «منطق الطیر» مرتبط باشد، جایی که پرندگان به جست‌وجوی حقیقت و آزادی می‌پردازند.

تبیک تصریح کرد: به طور کلی، هر دو شاعر -سپهری و فرخ‌زاد- با الهام از عطار، به مضامین عرفانی و جستجوی حقیقت در زندگی پرداخته و از تصاویر طبیعی برای بیان احساسات و تفکرات خود استفاده کرده‌اند. این ارتباط میان شاعران کلاسیک و معاصر نشان‌دهنده غنای ادبیات فارسی و تأثیرات عمیق آن بر نسل‌های بعدی است.

گزارش و گفت‌وگو از امین خرمی

انتهای پیام