«موسوعه آیات الاحکام»: از تدوین تا توصیه‌هایی برای پژوهشگران

به گزارش سرویس فرهنگی و اجتماعی خبرگزاری رسا، «موسوعه آیات الاحکام» اثری ارزشمند و ماندگار است که سال‌ها تلاش و تحقیق حجت‌الاسلام قدرت انصاری و همکارانشان آن را به ثمر رسانده است. در بخش نخست این گفتگو به بررسی انگیزه‌ها و ویژگی‌های منحصربه‌فرد این اثر پرداختیم. در این بخش، به فرایند تحقیق، تدوین، محتوا و توصیه‌هایی برای محققان و پژوهشگرانی که قصد دارند در زمینه آیات الاحکام فعالیت کنند، خواهیم پرداخت. همچنین، در مورد ضرورت ادامه پژوهش در این زمینه و نقش آن در تبلیغ فقه اهل بیت (علیهم السلام) نیز گفتگو خواهیم کرد.

فرایند تحقیق و جمع‌آوری اطلاعات برای این موسوعه چگونه بوده است؟ با چه چالش‌هایی در این مسیر مواجه شدید؟

فرایند تحقیق و جمع‌آوری اطلاعات برای این موسوعه، بسیار گسترده و زمان‌بر بوده است. در ابتدا، طرح اولیه‌ای برای تحقیق در زمینه آیات الاحکام تهیه شد. اما با توجه به گستردگی موضوع، نیاز به همکاری و کمک افراد و نهادهای مختلف احساس شد.

پس از آنکه طرح در مرکز فقهی زیر نظر آیت‌الله فاضل (ره) مطرح شد و مورد استقبال قرار نگرفت، با کمک یکی از دوستان (مرحوم آقای امامی) که با آیت‌الله مکارم شیرازی (حفظه الله) ارتباط داشتند، این طرح به ایشان ارائه شد و مورد پذیرش قرار گرفت. آیت الله مکارم شیرازی نقش بسزایی در هدایت و راهنمایی محققان، ارائه نظرات و پیشنهادات و حمایت از این طرح ایفا کردند.

تحقیق در مدرسه امام سجاد (علیه السلام) زیر نظر آیت‌الله مکارم آغاز شد و حدود 15 ماه به طول انجامید. جلد اول موسوعه در آنجا به پایان رسید. اما با توجه به مشغله‌های آیت‌الله مکارم، امکان ادامه کار در آنجا فراهم نبود.

پس از کسب اجازه از ایشان، با همکاری پژوهشکده باقرالعلوم (علیه ‌السلام)، تحقیق در این موسوعه ادامه یافت. پژوهشکده باقرالعلوم (علیه السلام) نقش مهمی در تأمین امکانات، فراهم کردن فضای مناسب برای تحقیق و حمایت از محققان ایفا کرد. در ابتدا، امکانات محدودی وجود داشت و حتی نیاز به خرید کتاب و تهیه مکان مناسب برای تحقیق احساس می‌شد. اما با گذشت زمان و تلاش‌های انجام شده، امکانات لازم فراهم شد و تعداد محققان به 12 نفر رسید.

در طول این مسیر، چالش‌های متعددی وجود داشت، از جمله: کمبود امکانات اولیه در ابتدای کار، مشکلات مربوط به هماهنگی و همکاری با نهادهای مختلف، گستردگی موضوع و نیاز به تحقیق در منابع متعدد، و چالش‌های مربوط به تطبیق و مقایسه نظرات فقهای شیعه و اهل سنت. برای تطبیق و مقایسه نظرات، دسترسی به منابع اهل سنت، تفاوت‌های موجود در اصطلاحات و روش‌های استنباط و نیاز به بررسی دقیق و بی‌طرفانه نظرات از مهم‌ترین چالش‌ها بود. با این حال، با تلاش و پشتکار محققان و همکاری نهادهای مربوطه، این چالش‌ها پشت سر گذاشته شد و موسوعه آیات الاحکام به ثمر رسید.

روند کار تدوین «موسوعه آیات الاحکام» چگونه بوده است؟ لطفاً به طور کامل به تفاوت‌های بخش‌های مختلف این موسوعه اشاره کنید.

روند کار تدوین «موسوعه آیات الاحکام» به سه مرحله اصلی تقسیم می‌شود:

مرحله اول: تألیف ده جلد اول به روش موضوعی (از کتاب طهارت تا کتاب دیات)

در این مرحله، ده جلد اول موسوعه به روش موضوعی و سنتی فقهی تألیف شد. به این صورت که ابتدا آیات مربوط به هر موضوع فقهی (مانند طهارت، نماز، روزه و غیره) جمع‌آوری می‌شد، سپس نظرات فقهای شیعه و روایات مرتبط با آن آیات ارائه می‌شد. هدف از این مرحله، ارائه یک مجموعه جامع و مرجع از آیات الاحکام در موضوعات سنتی فقهی بود.

مرحله دوم: تألیف هفت جلد دوم با رویکرد بررسی مسائل مستحدثه و مورد نیاز جامعه

پس از اتمام ده جلد اول، مشخص شد که آیات دیگری نیز وجود دارند که می‌توان از آن‌ها برای استنباط احکام فقهی، به‌ویژه در مسائل مستحدثه و مورد نیاز جامعه، بهره برد. به همین دلیل، مرحله دوم تألیف موسوعه آغاز شد.

در این مرحله، هفت جلد دوم موسوعه به بررسی موضوعاتی اختصاص یافت که در کتب فقهی کمتر به آن‌ها پرداخته شده یا اصلاً نیامده است. این موضوعات شامل مسائلی مانند یاری مظلوم، جبهه‌گیری در مقابل ظالم، انتخابات، توسل و زیارت، اقامه عزا، شورا و مشورت، بیت‌المال و بدعت بود. هدف از این مرحله، پاسخگویی به نیازهای روز جامعه و ارائه دیدگاه‌های فقهی در مورد مسائل مستحدثه بود.

مرحله سوم: تألیف سه جلد آخر با تمرکز بر مسائل روز و مستحدثه با رویکردی نوین

در این مرحله، سه جلد پایانی موسوعه به بررسی مسائل روز و مستحدثه با رویکردی نوین اختصاص یافت. موضوعاتی مانند حکم جاده‌ها، مباحث راهنمایی و رانندگی، سلاح کشتار جمعی، معاملات بانکی، تورم، مسائل مربوط به آب‌های آلوده و شهرسازی مورد بررسی قرار گرفت. هدف از این مرحله، ارائه دیدگاه‌های فقهی در مورد مسائل پیچیده و جدیدی بود که در عصر حاضر مطرح می‌شوند. در این مرحله، تلاش شد تا با استفاده از روش‌های تحقیق جدید و با توجه به مبانی فقهی، به بررسی مسائل پیچیده و جدید عصر حاضر پرداخته شود.

تفاوت‌های بخش‌های مختلف موسوعه در سه محور اصلی قابل بررسی است: موضوعات مورد بررسی، روش تألیف و هدف.

در بخش اول، موضوعات سنتی فقهی مانند طهارت، نماز، روزه و دیات مورد بررسی قرار گرفته‌اند. در مقابل، بخش دوم به مسائل مستحدثه و مورد نیاز جامعه مانند یاری مظلوم، انتخابات و شورا می‌پردازد و بخش سوم نیز با رویکردی نوین، مسائل روز و مستحدثه مانند حکم جاده‌ها، معاملات بانکی و شهرسازی را مورد توجه قرار می‌دهد.

از نظر روش تألیف، بخش اول به روش موضوعی و سنتی تألیف شده است، به این صورت که آیات مربوط به هر موضوع فقهی جمع‌آوری و نظرات فقها و روایات مرتبط با آن ارائه شده است. اما بخش‌های دوم و سوم با رویکرد بررسی مسائل مستحدثه و روز تألیف شده‌اند و تلاش شده است تا با استفاده از آیات قرآن، به نیازهای روز جامعه پاسخ داده شود.

در نهایت، از نظر هدف، بخش اول با هدف ارائه یک مجموعه جامع و مرجع از آیات الاحکام در موضوعات سنتی فقهی تدوین شده است. اما بخش‌های دوم و سوم، علاوه بر این هدف، به دنبال پاسخگویی به نیازهای روز جامعه و ارائه دیدگاه‌های فقهی در مورد مسائل مستحدثه و روز هستند. این اثر، به طور کلی، نقش مهمی در ترویج فقه شیعه و کاربردی شدن آن در زندگی روزمره مسلمانان ایفا می‌کند.

فرمودید که بخش دوم موسوعه به قواعد فقهی استخراج شده از آیات اختصاص دارد؛ این بخش چه نقشی در فهم و استنباط احکام فقهی خواهد داشت؟

قواعد فقهی یکی از ادله فقهی است که فقها برای استنباط احکام فقهی از آن استفاده می‌کنند. این قواعد، مستند به روایات، اجماع و آیات قرآن هستند و نقش مهمی در ایجاد انسجام و وحدت رویه در استنباط احکام دارند. در «موسوعه آیات الاحکام»، هدف این بوده است که قواعد فقهی قابل استخراج از قرآن، به همراه مستندات قرآنی آن‌ها، ارائه شود. به لطف خدا، این کار در دو جلد پایانی موسوعه انجام شده و حدود هفتاد و چند قاعده فقهی که مستند به آیات قرآن هستند، بیان شده است.

این قواعد، با بررسی دقیق و تحلیل آیات قرآن و با توجه به مبانی فقهی، استخراج شده‌اند و می‌توانند مورد استفاده فقها در استنباط احکام فقهی قرار گیرند. مخاطبان اصلی این بخش از موسوعه، محققان و پژوهشگران حوزه علوم قرآنی و فقهی هستند. این افراد می‌توانند از این قواعد به عنوان یک منبع مادر در تحقیقات، تدریس و استنباط احکام استفاده کنند. همچنین، این قواعد، با ارائه مبانی و اصولی کلی، به فقها کمک می‌کنند تا به استنباط احکام در مسائل مستحدثه و جدید بپردازند. امیدواریم که این اثر، خدمتی کوچک به محققان و پژوهشگران در زمینه علوم قرآنی باشد.

با توجه به حجم گسترده مطالب و تنوع دیدگاه‌ها، چگونه توانستید انسجام و نظم منطقی را در این موسوعه حفظ کنید؟

حفظ انسجام و نظم منطقی در این موسوعه، نیازمند دقت و ظرافت خاصی بود. ما تلاش کردیم تا موضوعات مختلف را به نحوی جمع‌آوری کنیم که ضمن ارائه تحقیق جامع، از تکرار مطالب نیز جلوگیری شود.

یکی از ویژگی‌های بارز این موسوعه، استفاده از آیات قرآن به عنوان مبنای اصلی بحث و روش موضوعی است. با استفاده از این روش، موضوعات مختلف به صورت منظم و دسته‌بندی شده ارائه شده‌اند و از پراکندگی و تکرار مطالب جلوگیری شده است. به این صورت که ابتدا به سراغ آیات مرتبط با هر موضوع می‌رفتیم و سپس نظرات فقها و روایات مرتبط، با توجه به ترتیب زمانی و با رویکردی انتقادی، مورد بررسی قرار می‌گرفت. این روش، به حفظ انسجام و هماهنگی لازم در ارائه مطالب کمک کرد.

همچنین، تلاش کردیم تا نظرات مختلف، به‌ویژه نظرات اهل سنت را تا حد امکان مورد توجه قرار دهیم و با توجه به آن‌ها به بحث و بررسی بپردازیم. با مقایسه نظرات فقهای شیعه و اهل سنت، نقاط قوت و ضعف هر دیدگاه مشخص شده و به ارائه دیدگاهی جامع‌تر و دقیق‌تر کمک شده است. این رویکرد، به گیرایی و جذابیت مطالب کمک کرد و باعث شد تا مخاطبان اهل اطلاع، ارتباط مطالب با دیدگاه‌های مختلف را بهتر درک کنند.

در مورد تعداد آیات الاحکام، دیدگاه‌های مختلفی وجود دارد. برخی معتقدند که تعداد این آیات حدود 500 یا 600 آیه است، اما ما در این تحقیق به این نتیجه رسیدیم که تعداد آیات الاحکام بسیار بیشتر از این است. در واقع، با توجه به مباحث مطرح شده در بخش‌های مختلف موسوعه، می‌توان گفت که تعداد آیات الاحکام چندین برابر آن چیزی است که به طور معمول ذکر می‌شود.

به نظر شما بازخوردها و استقبال از جلدهای منتشر شده «موسوعه آیات الاحکام» چگونه خواهد بود؟ چه پیشنهاداتی برای بهبود و تکمیل این اثر دارید؟

به نظر من، استقبال از این موسوعه خوب خواهد بود، زیرا مباحث قرآنی و نو در آن مطرح شده است. قرآن کریم مانند دریاست و همواره می‌توان از آن مطالب جدیدی استخراج کرد.

برای بهبود و تکمیل این اثر، پیشنهاداتی دارم:

1.    تبلیغ و معرفی مناسب اثر: تبلیغ و معرفی مناسب این موسوعه به محققان و اهل نظر از اهمیت بالایی برخوردار است. این اثر، حاصل سال‌ها تلاش و زحمت یک گروه تحقیقاتی بوده و شایسته است که به نحو احسن معرفی شود. تبلیغ و معرفی مناسب، به محققان و پژوهشگران کمک می‌کند تا با این اثر ارزشمند آشنا شوند و از آن در تحقیقات و پژوهش‌های خود استفاده کنند.
2.    تلخیص اثر به زبان عربی: با توجه به حجم زیاد این اثر، تلخیص آن می‌تواند برای افرادی که فرصت مطالعه تمام مجلدات را ندارند، مفید باشد.
3.    ترجمه و تلخیص اثر به زبان فارسی و سایر زبان‌های رایج: با توجه به اینکه مخاطبان فقه حوزوی عمدتاً فارسی‌زبان هستند، ترجمه و تلخیص این اثر به زبان فارسی می‌تواند به گسترش دامنه مخاطبان آن کمک کند. همچنین، ترجمه به زبان‌های دیگر می‌تواند این اثر را در سطح بین‌المللی مطرح کند. تلخیص و ترجمه اثر، به مخاطبان غیر عرب‌زبان و همچنین افرادی که فرصت مطالعه تمام مجلدات را ندارند، کمک می‌کند تا از محتوای این اثر بهره‌مند شوند.
4.    نقش نهادهای علمی و فرهنگی: اگر مسئولان محترم و نهادهای علمی و فرهنگی در مورد موسوعه آیات الاحکام نیز چنین اقداماتی انجام دهند، بسیار مؤثر و مفید خواهد بود.
با توجه به تجربه‌ای که در تلخیص و ترجمه کتاب «احکام الاطفال» داشته‌ایم، معتقدم که انجام این پیشنهادات در مورد «موسوعه آیات الاحکام» نیز بسیار مؤثر و مفید خواهد بود. امیدوارم که مسئولان محترم در این زمینه اقدامات لازم را انجام دهند.

در آستانه رونمایی از این اثر ارزشمند، چه توصیه‌ای برای محققان و پژوهشگرانی که قصد دارند در زمینه آیات الاحکام فعالیت کنند، دارید؟

توصیه من به محققان و پژوهشگران در زمینه آیات الاحکام این است که در کنار مطالعات خود، این اثر را نیز مورد بررسی دقیق و نقادانه قرار دهند. محققان و پژوهشگران باید با مطالعه دقیق و تحلیل محتوای اثر، به بررسی نقاط قوت و ضعف آن بپردازند و با ارائه نظرات مستند و مستدل، به بهبود و تکمیل آن کمک کنند. اگر ایرادات یا اشکالاتی در این اثر مشاهده کردند، حتماً به ما منتقل کنند تا در صورت امکان، نسبت به رفع آن‌ها اقدام کنیم.

این اثر، حاصل سال‌ها تلاش و تحقیق یک گروه تحقیقاتی است و طبیعتاً خالی از اشکال نیست. هدف ما این است که این اثر، منبعی مفید و قابل اعتماد برای محققان و پژوهشگران باشد.

همچنین، توصیه می‌کنم که محققان و پژوهشگران، از این اثر به عنوان یک منبع مادر در تحقیقات و پژوهش‌های خود استفاده کنند. محققان و پژوهشگران می‌توانند با مراجعه به این اثر، به بررسی نظرات فقها و روایات مرتبط با آیات الاحکام بپردازند و از آن به عنوان مبنایی برای تحقیقات و پژوهش‌های خود استفاده کنند. اما در عین حال، به دقت به مطالب آن توجه کنند و در صورت مشاهده هرگونه اشکال، به ما اطلاع دهند.

محققان و پژوهشگران می‌توانند با ارائه نظرات و پیشنهادات خود، به تکمیل و توسعه این اثر کمک کنند و زمینه‌ای را برای تحقیقات و پژوهش‌های بیشتر در زمینه آیات الاحکام فراهم کنند.

در پایان، اگر نکته‌ای ناگفته یا توصیه‌ای برای محققان و مخاطبان «موسوعه آیات الاحکام» دارید، به‌ویژه در مورد ضرورت ادامه پژوهش در این زمینه و نقش آن در تبلیغ فقه اهل بیت (علیهم السلام)، لطفاً بفرمایید.

علاوه بر نکاتی که قبلاً ذکر شد، تأکید می‌کنم که این اثر (موسوعه آیات الاحکام) کافی نیست و ضرورت دارد گروه‌های پژوهشی دیگری نیز در موضوعات مختلف قرآنی به تحقیق و بررسی بپردازند. با توجه به پویایی و تحولات جامعه، همواره نیاز به پژوهش‌های جدید در زمینه آیات الاحکام وجود دارد تا بتوان به مسائل جدید پاسخ داد و فقه اهل بیت (علیهم السلام) را به درستی تبیین کرد. قرآن کریم، منبعی بی‌کران برای استنباط احکام فقهی است و ما خودمان نیز در نظر داشتیم که حداقل دو یا سه جلد دیگر به این مجموعه اضافه کنیم، اما به دلایلی این امر محقق نشد.

امیدوارم که با تبلیغ و معرفی مناسب این اثر، گروه‌های پژوهشی علاقه‌مند به تحقیق در زمینه آیات الاحکام، به این حوزه وارد شوند. قرآن کریم، مخزن گرانبهایی برای فقه شیعه است و با توجه به روایات اهل بیت (علیهم السلام)، می‌توان احکام فقهی را با دقت و ظرافت بیشتری استنباط کرد. روایات اهل بیت (علیهم السلام)، با تبیین مفاهیم و مصادیق آیات، به فهم دقیق‌تر و جامع‌تر آیات الاحکام کمک می‌کنند.

آیه شریفه «وَأَنزَلْنَا إِلَيْكَ الذِّكْرَ لِتُبَيِّنَ لِلنَّاسِ مَا نُزِّلَ إِلَيْهِمْ وَلَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ» (نحل/44) به ما یادآوری می‌کند که قرآن کریم برای بیان نیازهای مردم نازل شده است و در کنار آن، روایات اهل بیت (علیهم السلام) به ما در فهم بطن آیات کمک می‌کنند.

بنابراین، وظیفه حوزه علمیه و مسئولان آن است که گروه‌های پژوهشی را برای تحقیق در موضوعات مختلف قرآنی تشکیل دهند تا هم نیازهای جامعه برطرف شود و هم فقه اهل بیت (علیهم السلام) تبلیغ شود. حوزه علمیه می‌تواند با برگزاری دوره‌های آموزشی و پژوهشی، به تربیت محققان و پژوهشگران متخصص در این زمینه کمک کند. امید است که مسئولان محترم، با توجه به اهمیت این موضوع، اقدامات لازم را انجام دهند.