الگوهای تعیین‌کننده سبک زندگی در اصفهان عصر صفوی

به گزارش خبرنگار فرهنگی تسنیم،کتاب «اصفهان عصر صفوی؛ سبک زندگی و ساختار قدرت، خوانشی دیگر از شرایط اجتماعی سیاسی دوره صفویه» نوشته زهره روحی به تازگی توسط انتشارات امیرکبیر به چاپ سوم رسیده است.

زهره روحی نویسنده این کتاب متولد 1334 است و به عنوان نویسنده و تاریخ پژوه شناخته می‌شود که پیش‌تر کتاب «تن‌بارگی در عصر صفویه» را هم منتشر کرده است. او نگارش «اصفهان عصر صفوی» را سال 1396 به پایان برد که سال 97 توسط انتشارات امیرکبیر چاپ شد و نسخه‌های چاپ دومش سال 1402 به بازار نشر عرضه شدند. به تازگی هم نسخه‌های چاپ سوم این اثر توسط ناشر منتشر شده‌اند.

این مولف می‌گوید درباره سبک و شیوه زندگی مردم اصفهان در دورانی که این شهر پایتخت صفویان بوده، اطلاعات زیادی داریم؛ همچنین درباره اصلاحات سیاسی شاه عباس و بازسازی‌هایش در اصفهان. اما درباره ماهیت الگوهایی که در دوران صفویان توسط قدرت و حاکمیت پادشاهان شکل گرفت، آگاهی چندانی بین مردم وجود ندارد. کارگاه مطالعاتی کتاب پیش رو هم روی همین موضوع خیمه زده است؛ یعنی الگوهای تعیین کننده سبک زندگی در اصفهان عصر صفوی.

همان‌طور که در عنوان فرعی کتاب به چشم می‌آید، این اثر «خوانشی دیگر» از موضوع مورد اشاره است و نویسنده در مقدمه اشاره می‌کند که داریوش شایگان در کتاب «در جستجوی فضاهای گمشده»، بدون بررسی شرایط اجتماعی، این ایده را پرورانده که طرح شهرسازی شهری مثل اصفهان دوره صفوی، نمی‌توانسته بدون آگاهی از صورت مثالی باغ بهشتی که همیشه منبع الهام هنر ایرانی بوده، ریخته شود. روحی می‌گوید پس از پایان مطالعه کتاب شایگان، ذهنش درگیر این معنا بوده است: چگونگی مناسبات اجتماعی و فرهنگی قدرت و نیروی انسانی در اصفهان عصر صفوی؛ شهری که به تعبیر شاعرانه شایگان، نمونه ای مثالی از صورت باغ بهشت بوده است.

روحی می‌گوید در کتاب «اصفهان عصر صفوی» رویکرد بینامتنی را انتخاب و تلاش کرده در برخی مواقع حداکثر استفاده را از مقایسه تطبیقی تاریخی بکند چون بر این باور است که زمانی می‌توان به طور نسبی به خود اجتماعی و اقتصادی و نحوه زندگی این «خود متعارف و سرنمونی» نزدیک شد که بتوان در همان عصر و زمانه نمونه هایی در مکان و سرزمینی دیگر با ساختار اجتماعی و اقتصادی متفاوت در اختیار داشت. به همین دلیل او از انگلستان عصر الیزابت اول و فرانسه دوران لویی چهاردهم یاری گرفته است. این نمونه‌ها علی رغم تفاوت‌های خود، به طور نسبی امکان سنجش را برای درک و مطالعه بهتر موقعیت فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی اصفهان سال‌های 1722-1598 میلادی فراهم می‌کنند؛ یعنی اصفهان عصر صفوی از طلوع تا غروبش.

کتاب پیش رو 4 فصل اصلی با عناوین «پراکندگی در قدرت و ثروت»، «تمرکز در قدرت و ثروت»، «سیمای اجتماعی و اقتصادی شهر اصفهان» و «سقوط و انحطاط صفویه».

هر فصل هم عناوینی را در خود جا داده است. در فصل اول مخاطب با این عناوین روبروست:

تاریخچه صفویان و ساختار ایلاتی آن تا قبل از سلطنت شاه عباس، «قزلباشان» نماد ساختار ایلاتی در سلطنت شاه اسماعیل و شاه تهماسب، اقتدار سیاسی و قضایی حکام در ایالت‌ها، تنش و ناآرامی های اجتماعی در دوران متقدم صفوی، تجارت و ثروت اندوزی در دوران متقدم، ناآشنایی و بی خبری از «حکومت ملی»، ستیز و نزاع قبایل با خود و شاه در دوران متقدم، ستیز صفویان با عثمانیان، نتیجه‌گیری فصل اول.

فصل دوم با نام «تمرکز در قدرت و ثروت» دربرگیرنده 6 عنوان است که به این ترتیب‌اند:

تجارت شاه تحکیم قدرت، «خاصه» (ابزار تحکیم قدرت و ثروت در حکومت شاه عباس اول)، تبانی کشاورزان و ماموران مالیاتی شاه، منزلت روحانی «پادشاه صفوی» و چندلایگی فضای فرهنگی و اجتماعی، «رضایت مندی» و عدالت شاهی (شاه عباس اول) در قلمرو عمومی، تقسیمات کشوری اصناف وظایف و موقعیت آن‌ها در ساختار سیاسی شهر.

رابطه شهر و روستا و تنش های شهری، اصفهان: خرده فرهنگ‌ها در بستر آزادی، «شاه» متولی «عرصه تفریحات» در قلمرو عمومی، علم و دانش و طب و درمان در عصر صفویه، سلطه خرافات در قلمرو عمومی و زندگی روزمره، اقتدار منجم باشی‌ها رمالان و فال‌گیران، هنر (قالی بافی و پارچه بافی؛ نقاشی، معماری و شهرسازی؛ موسیقی) و ادبیات (شعر) هم عناوین سومین فصل این کتاب هستند.

در چهارمین فصل کتاب هم مخاطب با 2 عنوان روبروست که عبارت‌اند از: قدرت در سایه: سررشته داری بعضی از روحانیان و متحدین اندرونی (خواجگان و زنان حرمسرا)، زوال حکومت صفویه.

همان‌طور که دیدیم، در فصل دوم «تمرکز در قدرت و ثروت»، بخشی با عنوان «تجارت شاه، تحکیم قدرت» قرار دارد که در بخشی از آن می‌خوانیم:

باید توجه داشت که چه پس از آن مقطع تاریخی (به طور کلی عصر صفوی)، و چه بعد و بعدتر از آن، به دلیل متفاوت بودن موقعیت و شرایط تاریخی ایران (به تعبیر عده ای «عقب ماندگی، از مسیر رشد سرمایه داری») در عصر صفوی با نظامی مواجهیم که به لحاظ اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و اقتصادی، قدرت درک و شناسایی ساختارهای هدفمندانه دولت‌های اروپایی در حال تجربه سرمایه‌داری را نداشتند. به واقع تلقی آن‌ها از عرصه اقتصادی، در مقایسه با کشورهای اروپایی زمان خود بسیار ابتدایی بود؛ حتی شاه عباس اول به عنوان مترقی‌ترین پادشاه عصر صفویه و اصلاحات و گسستش از برخی روش‌های ایلاتی و رواج زندگی شهری همراه با گشودگی قلمرو عمومی به روی غیر نمی‌توانست آن را درک کند. زیرا لازمه درک و عمل بدان، عقب نشینی‌اش از قدرت مطلق و در عوض رشد طبقه تجار و پیشه‌وران شهری در سهیم کردن ثروت خود با آنان بود. حال آنکه طبق اسناد و مدارک، وی با این روش نوظهور در اروپا ناآشنا بود (احتمالا به دلیل مغایرت با پروژه سازوکار اقتدار خود) و ظاهرا تلاشی هم برای شناسایی آن نداشت.

به هر حال او کمترین درکی از کارآمدی قلمرو اقتصادی در عرصه‌های سیاسی نداشت (فی‌المثل تصاحب بازارهای کشورهای شرقی و رقابت با دولت‌های صاحب صنایع در جذب این بازارها). در عوض از آنجاکه همچون پادشاهان پیش از خود در سلسله صفوی، در عرصه اقتصاد از الگوهای سنت ایلاتی «ثروت اندوزی» تبعیت می‌کرد، این طور به نظر می‌رسد که می‌توان با اطمینان گفت مساله تجارت در عصر صفویان (به عنوان بخشی از قلمرو اقتصادی)، در گروی الگوهای دیرین و تاریخی به روش ایلاتی و عشایری بوده است: سرازیر کردن عموم ثروت و درآمد به خزانه سلطنتی؛ خزانه‌ای که از آن همچون دفینه‌ای استفاده می‌شد که بنا به سنت ایلاتی مملو از اجناس «قابل حمل» و نفیس، همچون سکه و یا ظروف طلا و یا جواهرات باشد.

هرچند که ناگفته نماند، بین سال‌های پایانی سلطنت شاه تهماسب و تثبیت قدرت شاه عباس، برای طبقه تاجر و بازرگان ایرانی و یا آن‌هایی که در آن ایام در ایران زندگی می کردند، فرصتی حاصل شد تا با آزاد شدن (حتی موقت) فضای تجاری از انحصار شاه و یا احیانا دربار وی، به ثروتی کلان دست یابند. اصلا بد نیست بدانیم که در دوران سلطنت شاه تهماسب، صرف نظر از جنگ قدرت بین قبایل قزلباش و همچنین بین آنان با شاه، بسیاری از کشمکش‌ها ضمن نارضایتی خان‌های محلی، ناشی از تجار و پیشه‌ورانی بود که مالیات سنگینی بر گردنشان بود. اما در این سال‌ها (هرچند کوتاه مدت)، طبقه تاجر و پیشه‌ور غیردرباری و غیروابسته به دربار، توانست از همان جزئی آرامشی که به دست آورده بود، در غیاب شاه و سایر رقبای انحصارگرش، از همان اندک آرامش نهایت استفاده را کند و به ثروت هنگفت دست یابد و همچون هر کنشگر فعالی که به امکان بروز ویژه خود دست یافته، اثر اجتماعی خود را در قلمرو عمومی بگذارد؛ که معمولا بهترین نشانه آن را می‌توان به طور عینی در قلمرو هنر یا ادبیات دید.

چاپ سوم کتاب «اصفهان عصر صفوی» با 252 صفحه، شمارگان 500 نسخه و قیمت 250 هزار تومان عرضه شده است.

انتهای پیام/