هیرکانی در انتظار نعره «سلطان»

درحالی تا آغاز فصل گاوبانگی مرال‌ها در جنگل‌های هیرکانی مازندران چند هفته‌ای باقی مانده که صاحبنظران در این خطه از شمال به همراه مدیران دستگاه‌های مربوط با بهره مندی از ظرفیت‌های مردمی مقدمه بازگشت نعره‌های مرال معروف به سلطان هیرکانی را فراهم کرده و این مهم را فرصتی برای معرفی ظرفیت‌های ارزشمند محیط زیستی استان برشمردند. 

به گزارش ایرنا، جنگل‌های هیرکانی این میراث چند میلیون‌ساله شمال کشور زیبایی‌های آن فقط درختان سر به فلک کشیده و رودخانه‌های جاری در پای این درختان نیست بلکه حضور پر تعداد حیات وحش از جمله مرال‌ها در جنگل‌های هیرکانی شکوه خاصی را برای این خطه از شمال به ارمغان آورد. مرال‌ها که در شبکه‌های اجتماعی کاربران از آن‌ها به عنوان «سلطان هیرکانی» نام می‌برند زندگی آن‌ها با شکوه حیرت‌انگیز جنگل‌های هیرکانی گره خورده است که از اواخر مرداد ماه با آغاز فصل گاوبانگی حال و هوای خاصی در هیرکانی طنین‌انداز می‌شود. 

هر چندبسیاری از مناطق جنگلی بالادست مازندران در بخش‌های مختلف این خطه از شمال که زیستگاه مرال بود دیگر صدای از نعره این حیوان به گوش نمی‌رسد و در حال حاضر لکه‌های سبزی در این استان وجود دارد که همزمان با گاوبانگی نعره شادی بخش زندگی مرال‌ها به گوش می‌رسد اما صاحبنظران بر این باورند ظرفیت موجود هم فرصتی مناسب برای بیان اهمیت جنگل‌های هیرکانی و شکوه چند بعدی این میراث برای شهروندان محسوب می‌شود. 

کارشناسان حیات وحش تاکید دارند در هر منطقه جنگلی که جاده سازی، اجرای طرح‌های گردشگری و سرقت چوب و زمین صورت نگیرد حضور مرال‌ها در آن منطقه جنگلی به مراتب بیشتر خواهد بود. 

صاحبنظران معتقدند بانگ مرال که نمادی از آینده طبیعت است اگر این نعره خاموش شود نشان از حال ناخوش جنگل‌های هیرکانی محسوب می‌شود چون زیستگاه این حیوان به مرحله‌ای از تخریب رسیده است که دیگر جایی برای زندگی مرال نیست. 

حفظ زیستگاه مرال یکی از مهمترین شاخصه برای تداوم زندگی این گونه نادر در جنگلهای هیرکانی است و کارشناسان بر این باورند تنها راه حفظ این گونه ارزشمند استفاده از ظرفیت و مشارکت مردمی اهالی بومی منطقه خواهد بود. 

شمارش مرال‌ها متفاوت از پرندگان مهاجر و دیگر گونه‌های جانوری است که در دشت یا کوه زندگی می‌کنند و با توجه به این که مرال در مناطق بالادست جنگل زندگی می‌کنند سرشماری دقیقی از آن‌ها وجود ندارد. 

اما از روی نعره‌های مرال‌ها در زمان گاوبانگی به طور میانگین می‌توان حدس زد که در کنار مرال نر چند مرال ماده وجود دارد اما نکته قابل توجه آن است که جمعیت این گونه در لبه خطر انقراض قرار دارد و به‌دلیل شکار بی‌رویه و تخریب زیستگاه از تعداد آن‌ها کاسته شد. 

یکی از زمان‌هایی که فرصت تعرض به این گونه را در اختیار شکارچیان قرار می‌دهد، فصل گاو بانگی یا به زبان محلی‌ها «ورزاچمر» است. 

گاو بانگی فعالیت پر سر و صدای گوزن نر همزمان با فصل جفت گیری برای تعیین قلمرو است که در آن گوزن نر برای تعیین قلمرو به جنگ با دیگر نرها می‌رود و با ایجاد صدایی شبیه صدای گاو اهلی، گوزن‌های ماده را به حضور در محدوده قلمرو خود فرا می‌خواند. 

در فصل گاوبانگی اگر گوزن نر صدای همجنس نر دیگری را در قلمرو خود بشنود با سرعت به سمت صدا حرکت می‌کند تا گوزن مهاجم را از قلمرو خود خارج کند. 

برپایی ۲۰ چادر گاوبانگی

در این پیوند مدیرکل حفاظت محیط زیست مازندران اظهار کرد: ۲۰ نقطه در استان برای برپایی چادرهای گاوبانگی در نظر گرفته شده است، که از ۲۰ نقطه در نظر گرفته شده ۱۰ نقطه از نظر حساسیت و اهمیت زیستگاهی در اولویت نخست قرار دارند که چادرهای گاوبانگی در این مناطق حتما برپا می‌شوند. 

محمد رضا کنعانی گفت: اگر بتوانیم در هر ۲۰ نقطه شناسایی شده چادر گاوبانگی برپا کنیم و تعداد چادرها را به ۲۰ مورد برسانیم، هدف مهم ما که گسترش سطح حفاظت است محقق می‌شود. 

وی ادامه داد: در اداره کل حفاظت محیط زیست برای افزایش گستره زیر پوشش حفاظتی در فصل گاوبانگی نیاز داریم که از ظرفیت کنش‌گران و جوامع محلی استفاده کنیم. بر همین اساس به دنبال ساماندهی ظرفیت‌های مردمی و داوطلبان برای افزایش توان حفاظتی در زیستگاه‌های مرال‌ها هستیم. 

کنعانی افزود: برای هدفمند شدن ظرفیت‌های موجود باید یک پالایش و ارزیابی روی افراد متقاضی حضور در چادرهای گاوبانگی داشته باشیم. البته ما در اداره کل به دنبال محدودسازی و کنترل‌گری حضور داوطلبان و علاقه‌مندان در چادرهای گاوبانگی و فعالیت‌های حفاظتی نیستیم. بلکه هدف ما هدایت‌گری ظرفیت‌های مردمی است. 

این مسوول خاطرنشان کرد: اولویت ما بهره‌گیری از افرادی است که تجربه‌هایی در این زمینه دارند. اما در عین حال امکان تجربه اول را هم برای علاقه‌مندان فراهم کنیم. بر همین اساس به دنبال این هستیم که داوطلبان باتجربه را بر اساس رتبه‌بندی چادرهای گاوبانگی به کار بگیریم. 

مدیرکل حفاظت محیط زیست مازندران با بیان این‌که حضور بی‌ضابطه افراد در زیستگاه مرال‌ها می‌تواند آسیب‌زا باشد، ادامه داد: اولویت ما همراهی با افرادی است که دغدغه صیانت و حفاظت داشته باشند و در نشست‌های توجیهی شرکت کنند. چون هر کسی بخواهد در چادرهای گاوبانگی حضور یابد باید نگاه حفاظتی داشته باشد. بر همین اساس نیروهای داوطلب باید به طور کامل پالایش شوند. 

گاوبانگی فرصتی برای توجه به محیط زیست

مدیرکل محیط زیست مازندران با اشاره به فرصت‌سازی فصل گاوبانگی برای افزایش توجه به محیط زیست و ضرورت بهره‌گیری از این فرصت در پرورش افراد علاقه‌مند به کنش‌گر محیط زیست اظهار کرد: باورم این است که هر چادر گاوبانگی می‌تواند یک کارگاه آموزشی برای پرورش تسهیل‌گران باشد. به همین دلیل به گاوبانگی به عنوان فرصت ترویج گفتمان محیط زیست نگاه می‌کنم. 

وی با تاکید بر فراهم کردن بستر مناسب برای حضور کنش‌گران و دغدغه‌مندان در فعالیت‌های حفاظتی محیط زیستی از جمله چادرهای گاوبانگی گفت: ملزومات حفاظت در فصل گاوبانگی باید از الان تدارک دیده شود. در این راستا امسال صدور کارت همیار محیط زیست و در نظر گرفتن بیمه بی‌نام برای فعالان فصل گاوبانگی در دستور کار قرار دارد. 

کنعانی با اشاره به حضور برخی افراد و گروه‌ها در زیستگاه‌های مرال در فصل گاوبانگی گفت: ورود طبیعت‌گردان و گردشگران به زیستگاه مرال‌ها در فصل گاوبانگی ممنوع است. بنابراین حتی افرادی که با هدف گردشگری قصد حضور در زیستگاه‌های مرال دارند باید در ساختار و چارچوب مشخص انتخاب شوند و حفاظت از محیط زیست در نگاه آن‌ها اولویت باشد. 

این مسوول تصریح کرد: ما با اکوتوریسم موافقیم. مفهوم اکوتوریسم متفاوت از طبیعت‌گردی است. اکوتوریسم یعنی این‌که بالاترین سطح مسوولیت‌پذیری افراد شکل بگیرد و جامعه محلی هم در یک چارچوب مشخص منتفع شود. اگر جامعه محلی از محیط زیست بهره‌برداری پایدار نکند نمی‌توانیم حفاظت کنیم. 

کنعانی تصریح کرد: ما به تفکر پادگانی در حفاظت از محیط زیست اعتقادی نداریم. تفکر حفاظت بسته و پادگانی نتیجه‌بخش نیست و شکست خورده است. به همین دلیل طی چند دهه اخیر نتوانستیم در زمینه حفاظت از محیط زیست موفق عمل کنیم. 

وی افزود: هدف از برگزاری این نشست در فاصله حدود سه ماه مانده به فصل گاوبانگی این است که به اجماعی در برنامه‌ریزی برای حفاظت از مرال‌ها و فراهم کردن اقدامات حفاظتی در فصل گاوبانگی با بهره‌گیری از همه ظرفیت‌های اداری، ساختاری و اجتماعی برسیم. به همین دلیل دست یاری به سمن سمن‌ها و کنش‌گران دراز کردیم تا اندیشه‌ها و راهکارهای مناسب را به یک راهبرد اجرایی و قابل استفاده تبدیل کنیم. 

کنعانی خاطرنشان کرد: در گام بعدی قرار است همین ماه نشستی بین استانی با مدیران کل حفاظت محیط زیست استان‌های سمنان و گلستان داشته باشیم تا تجارب بیشتری به اشتراک گذاشته شود. پس از آن نیز جلسه دیگری با کنش‌گران خواهیم داشت. هدف این است که از همه ظرفیت‌ها برای حفاظت هر چه بهتر بهره بگیریم. 

مرال یا گوزن قرمز، نماد تنوع زیستی جنگل‌های هیرکانی و از گونه‌های حمایت شده است که قلمرو آن از شمال غرب تا ارسباران و از شمال شرق تا بخش‌های از خراسان شمالی امتداد دارد و مناطق جنگلی و مرتفع گلستان از جنگل‌های بندرگز و نوکنده درغرب تا پارک ملی گلستان در شرق از مهم‌ترین زیستگاههای مرال ایران به شمار می‌رود. 

مرال‌های ماده در فصل گاوبانگی پس از آن که مرال نر با قرار گرفتن در بلندی، بانگ سر می‌دهد تا قلمرو خود را تعیین کند، در فضای باز جنگل جمع می‌شوند تا وارد حرمسرای حریفی شوند که تلاش می‌کند رقبا را از قلمروش خارج کند و این زمان یکی از فرصت طلبانه‌ترین موقعیت برای شکارچیان است تا عیش خود را با گرفتن قربانی کامل کنند. 

بانگ پی درپی مرال‌های نر هم در این ایام امکان شناسایی و ردیابی آن‌ها را برای شکار آسان‌تر می‌کند. 

شکارچیان فرصت طلب به همین هم قانع نمی‌شوند و تلاش می‌کنند با تقلید بانگ گوزن‌های نر به وسیله دمیدن در شاخ گوزن یا لوله‌های پلاستیکی، گوزن نر را به طرف خودشان بکشند و سپس با شلیک گلوله رویای زادآوری آنان را بر باد دهند و بی‌رحمانه آن‌ها را سلاخی کنند. 

همچنین در فصل گاوبانگی، گوزن‌های نر جوان که موفق به تعیین قلمرو نشده‌اند از قلمرو نرهای بزرگ‌تر رانده شده و به حاشیه مناطق جنگلی پناه آورده و به آسانی در تیررس شکارچیان گرفتار می‌شوند. 

علاوه بر آن، گوزن‌ها در فصل جفتگیری به دلیل ترشح هورمون از هوشیاری و تمرکز بالایی در شناسایی و فرار از دام شکارچیان برخوردار نبوده و به آسانی طعمه صیادان می‌شوند. 

به دلیل آسیب‌پذیر شدن گوزن‌ها در فصل گاوبانگی، محیط بانان زیستگاههای مرال در مناطق جنگلی گلستان اقدام به برپایی پست‌های موقت گاوبانگی به وسیله چادر در نقاط حساس کرده و حفاظت از گوزن‌ها را تشدید می‌کنند و این در حالی است که در سایر ایام سال، شکار مرال به دلیل پوشش انبوه زیستگاه‌های جنگلی و هشیاری گوزن‌ها با مشقت بیشتری همراه است. 

چادرهای گاوبانگی در ۲ نقطه بنا می‌شوند، تعدادی در راس ارتفاعات و پرتگاه‌های مسلط به پهنه‌های جنگلی مستقر می‌شوند که از آن بیشتر برای سرشماری و ثبت صدای مرال و شمارش این گونه استفاده می‌شود به طوریکه محیط بانان با ثبت صدای مرال و نقاطی که صدا از آن مناطق به گوش می‌رسد برآوردی حدودی از جمعیت مرال‌ها به دست می‌آورند و اگر احیانا صدای تیری به گوش برسد به سایر محیط بانان اطلاع می‌دهند. 

استان مازندران زیستگاه ۴۹۰ گونه جانوری از رده‌های مختلف مهره‌داران اعم از پرندگان، پستانداران، خزندگان، دوزیستیان و ماهی‌ها است. ۲۶ گونه جانوری در مازندران در زمره گونه‌های تحت حمایت سازمان‌های بین المللی محیط زیست قرار دارند.