نمایش واقعیت تلخ؛ شمشیری دو لبه در دنیای سینما

با توجه به ضرورت بهره‌گیری از مشاوران اجتماعی در تولیدات سینمایی و مستندسازی، سید حسن موسوی‌چلک، رئیس انجمن مددکاران اجتماعی ایران، عضو هیأت رئیسه منطقه آسیا و اقیانوسیه فدراسیون جهانی مددکاران اجتماعی، گفت:«ما نمی‌توانیم از رسانه‌ها بخواهیم در برابر آسیب‌های اجتماعی سکوت کنند. نوع ورود به این مسائل باید متناسب با مخاطب باشد و این‌گونه هم نباشد که به آن نپردازند.»

به گزارش روزنامه ایران، مشروح این گفت‌وگو را در ادامه بخوانید:

اخیراً بحث‌هایی درباره نمایش تصاویر مربوط به آسیب‌های اجتماعی مانند خودکشی، تعدی یا مصرف مواد مخدر در سینما و شبکه نمایش خانگی درگرفته و سیبل این انتقادها هم سریال «شغال» به واسطه تعدی انجام شده و فیلم «پیرپسر» به خاطر قتل پدر است. نگاه شما به این موضوع چیست؟ 

تصاویر اجتماعی مانند خودکشی یا مصرف مواد مخدر، حتی اگر در رسانه‌ها منتشر شوند، مورد تأیید ما نیست، اما سؤال این است که آیا نباید به این مسائل پرداخته شود؟ خیر، این‌گونه نیست. نوع پردازش و نمایش این مسائل در رسانه‌ها بستگی به مخاطب دارد. در واقع رسانه‌ها باید در مواجهه با این مسائل، نوع ورود خود را متناسب با مخاطب انتخاب کنند. 

در این شرایط، چه راهکاری برای افزایش آگاهی عمومی نسبت به این آسیب‌ها پیشنهاد می‌دهید؟ 

در صورتی که بخواهیم حساسیت و آگاهی‌سازی در خصوص این مسائل را افزایش دهیم، می‌توان از طریق جلسات محرمانه یا گزارش‌های ویژه، اطلاعات را به مسئولان منتقل کرد. برای مسئولان ممکن است نمایش تصاویری از این آسیب‌ها به منظور ایجاد حساسیت در نظر گرفته شود، اما این نوع نمایش برای عموم مردم توصیه نمی‌شود، مگر با هشدار و درج محدوده سنی مخاطب. 

رسانه و آثار تصویری باید در برابر این مسائل سکوت کنند یا خیر؟ 

رسانه‌ها باید مسئولانه و با درک صحیح از نیاز مخاطب، وارد این موضوعات شوند. ما نمی‌توانیم از رسانه‌ها بخواهیم در برابر آسیب‌های اجتماعی سکوت کنند. نوع ورود به این مسائل باید متناسب با مخاطب باشد و این‌گونه هم نباشد که به آن نپردازند. باید به مردم آگاهی داده شود تا از بروز مشکلات مشابه جلوگیری کنند. رسانه‌ها باید به این موضوعات بپردازند و آگاهی‌رسانی لازم را انجام دهند. نوع رسانه و مخاطب، در این فرآیند اهمیت زیادی دارد. رسانه‌ها و آثار تصویری می‌توانند با آگاهی‌بخشی به کاهش آسیب‌های اجتماعی کمک کنند. برای مثال، آموزش مهارت‌های حل مسأله و ارتقای تاب‌آوری در افراد می‌تواند منجر به کاهش آسیب‌هایی همچون خودکشی شود. این‌گونه آگاهی‌رسانی‌ها می‌تواند در رسانه‌ها و حتی شبکه‌های اجتماعی انجام شود. 

یکی از بحث‌برانگیزترین موضوعات، نمایش آسیب‌های اجتماعی در سینما، تلویزیون و شبکه نمایش خانگی است. آیا پرداختن به این مسائل در قالب تصویری، باعث ترویج آن‌ها می‌شود؟ 

در واقع سؤال این است که آیا سینما و تلویزیون نباید به هیچ عنوان به این آسیب‌ها بپردازند؟ بویژه وقتی از تصاویر مصرف مواد مخدر، طلاق، آزار فیزیکی یا خشونت صحبت می‌کنیم، آیا نمایش این مسائل موجب ترویج آن‌ها می‌شود؟ پاسخ من این است که سینما و تلویزیون نباید از این موضوعات غافل، بلکه باید با دقت و مسئولیت وارد این حوزه شوند. در واقع این مسائل باید به گونه‌ای نمایش داده شوند که بیشتر جنبه پیشگیرانه داشته باشند تا ترویج‌دهنده رفتارهای آسیب‌زا. 

با توجه به گسترش رسانه‌های دیجیتال، آیا نگاه ما به رسانه و تأثیرگذاری آن باید تغییر کند؟ 

بله، دستگاه‌های نمایش در دنیای امروز بسیار متنوع شده‌اند. یک تبلت، یک لپ‌تاپ یا حتی یک صفحه گوشی موبایل می‌تواند همانند یک پرده سینما عمل کند. بنابراین نوع رسانه و نحوه نمایش تصاویر آسیب‌های اجتماعی در دنیای مدرن بسیار گسترده‌تر از گذشته شده است. 

معیار اصلی برای پرداختن به این مسائل باید چه چیزی باشد؟ 

پردازش این مسائل باید با توجه به مخاطب و نوع رسانه انجام شود. برای برخی مسائل، می‌توان در گروه‌های خاص مانند جلسات محرمانه و برای مسئولان، تصاویری از این آسیب‌ها را نمایش داد، اما برای عموم مردم، بویژه در رسانه‌های عمومی، این موضوعات باید با دقت و ملاحظه بیشتری نمایش داده شود. 

شما معتقدید نحوه نمایش این آسیب‌ها مهم‌تر از پرداختن یا نپرداختن به این موضوع‌هاست؟ 

دقیقاً. ما می‌توانیم در رسانه‌ها آسیب‌های اجتماعی را نشان دهیم، اما اینکه این آسیب‌ها چگونه نمایش داده شوند، بسیار مهم است. اگر به طور مستقیم شیوه‌های خودکشی یا روش‌های خشونت را نشان دهیم، این می‌تواند جنبه بدآموزی و یادگیری منفی داشته باشد و حتی باعث ترویج رفتارهای آسیب‌زا شود ولی اگر در قالب فیلم نشان دهیم که در صورت وقوع تجاوز باید به کلانتری و پزشکی قانونی مراجعه کرد، اتفاق درستی است. 

به طور مثال در برخی فیلم‌ها مانند جومونگ، خشونت به طور غیرمستقیم و بدون نشان دادن خون و صحنه‌های خونریزی به نمایش گذاشته می‌شود. در این فیلم‌ها، خشونت وجود دارد، اما به صورت غیرمستقیم و بدون نمایش جزئیات؛ در حالی که در برخی فیلم‌ها، خشونت به طور کامل نمایش داده می‌شود و ممکن است به عنوان یک الگو برای مخاطب عمل کند. 

به طور کلی تأثیر شیوه‌های مختلف نمایش این مسائل را چگونه ارزیابی می‌کنید؟ 

نوع پردازش و شیوه نمایش این مسائل می‌تواند تأثیرات مختلفی داشته باشد. یک فیلم می‌تواند شیوه‌های مختلف خشونت، سرقت، خودکشی و دیگر آسیب‌های اجتماعی را نشان دهد. اگر این شیوه‌ها به طور صحیح و با هدف آگاهی‌بخشی نشان داده شوند، می‌توانند جنبه پیشگیرانه داشته باشند. 

برای ارائه هشدار در مورد این آسیب‌ها باید چه نکاتی در رسانه‌ها و سینما رعایت شود؟ 

این هشدارها باید با توجه به نوع مخاطب و سن گروه هدف صورت گیرد. برای افراد بالای ۱۸ سال، نحوه پردازش و نمایش آسیب‌های اجتماعی ممکن است متفاوت از سنین پایین‌تر باشد. به طور کلی باید از شیوه‌هایی استفاده کرد که علاوه بر آگاهی‌بخشی، جنبه پیشگیرانه نیز داشته باشد. 

در سال‌های اخیر شاهد پرداختن سینما و شبکه نمایش خانگی به آسیب‌های اجتماعی بوده‌ایم. به نظر شما نمایش این آسیب‌ها در فیلم‌ها می‌تواند اثرگذار باشد؟ 

استفاده از تصاویر آسیب‌های اجتماعی در فیلم‌ها می‌تواند همزمان جنبه‌های آموزشی و پیشگیرانه داشته باشد، اما باید با دقت زیادی انجام شود. نمایش یک موضوع حساس مانند خودکشی یا تجاوز در یک فیلم سینمایی، بویژه در ژانرهای مختلف مانند درام، طنز یا اکشن، نیازمند دقت بالایی است. در چنین مواردی، بسیار مهم است که پیام مورد نظر به درستی به مخاطب منتقل شود. 

یکی از نگرانی‌های همیشگی درباره نمایش خشونت در فیلم‌ها، اثرات منفی آن بر مخاطب است. نگاه شما به این موضوع چگونه است؟ 

بله، این نگرانی کاملاً بجاست. برای مثال اگر فیلمی درباره آزار فیزیکی یا خودکشی ساخته شود، این امکان وجود دارد که نمایش این اقدامات به طور مستقیم باعث یادگیری منفی در مخاطب شود. در صورتی که فیلم یا سریالی نحوه ارتکاب یک عمل مخرب را به طور آشکار نشان دهد، ممکن است این امر به جای پیشگیری به ترویج آن عمل منجر شود. 

آیا گونه‌های خاصی از تولیدات سینمایی هستند که بتوانند نقش مؤثرتری در پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی ایفا کنند؟ 

فیلم‌های مستند، بویژه مستندهای اجتماعی، توانایی بالایی در تحلیل و نمایش مسائل اجتماعی دارند و می‌توانند نقش مؤثری در آگاهی‌بخشی و پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی ایفا کنند. متأسفانه در این حوزه به اندازه کافی کار نشده، چرا که ممکن است چنین آثار مستندی درآمدزایی مناسبی نداشته باشند. 

در این مسیر چه نهاد یا حوزه‌ای می‌تواند به تقویت این رویکرد کمک کند؟ 

یکی از مشکلاتی که در این حوزه وجود دارد این است که باید با حوزه رسانه همکاری کنیم. رسانه‌ها باید از ظرفیت‌های موجود در هنر، بویژه سینما برای ارتقای سلامت روانی و اجتماعی استفاده کنند. این امر می‌تواند در کاهش آسیب‌های اجتماعی و بهبود شرایط اجتماعی مؤثر باشد. 

چه توصیه‌ای برای رسانه‌ها و سینماگران در برخورد با موضوعات اجتماعی دارید؟ 

پردازش به موضوعات اجتماعی، مانند شمشیر دو لبه است و به حساسیت و مسئولیت‌پذیری نیاز دارد. رسانه‌ها باید پیام‌های آگاهی‌بخش و پیشگیرانه را در کنار نمایش واقعیت‌های اجتماعی به مخاطبان منتقل کنند. 

آگاهی مقدم بر سرگرمی

اگر در سریال «شغال» بحث تجاوز مطرح شده و در کنارش نقش حمایتی خانواده در همراهی با فرد و پیگیری حقوق فرد آسیب‌دیده و تنها نگذاشتن فرد در این شرایط هم بازگو شده، بسیار حائزاهمیت است چرا که یکی از مهم‌ترین انتظارات و وظایفی که از خانواده توقع می‌رود، همین حمایت است زیرا اگر فرد را طرد کنند، از او حمایت نکنند یا تنهایش بگذارند، احتمال بروز خطرات بعدی بیش از پیش است. نباید این موضوع را فراموش کنیم که فرد آسیب‌دیده اختیاری در به وقوع پیوستن این حادثه نداشته است. حمایت خانواده در چنین شرایطی می‌تواند آسیب کمتری را متوجه فرد کند و اتفاقاً این نوع از پیام‌ها در فیلم‌ها چون به شیوه غیرمستقیم انجام می‌شود، به نظرم بسیار خوب و درست است که به نمایش گذاشته شود. در واقع نمایش آسیب‌هایی مانند تجاوز که هشدار دادن و آگاهی‌بخشی را به دنبال دارد، می‌تواند بسیار مفید و مؤثر باشد.