به گزارش سرویس فرهنگی و اجتماعی خبرگزاری رسا، کتاب «المدخل إلى منهاج التبيان(حلقه اولی)»، همان‌گونه که از عنوانش پیداست، اثری است مقدماتی و در عین حال عمیق، که به عنوان مدخل و درآمدی بر دانش اصول و قواعد تفسیر قرآن کریم نگاشته شده است. این کتاب که «حلقه اول» از یک مجموعه آموزشی است، با هدف ارائه یک دوره نظام‌مند و پایه‌ای برای فهم روشمند قرآن کریم، برای طلاب علوم دینی و پژوهشگران این حوزه تألیف گردیده است. مؤلف محترم، حضرت آیت‌الله سیفی مازندرانی، از فقها و اصولیون برجسته معاصر است که بیش از ۱۶۰ مجلد کتاب در حوزه‌های مختلف علوم اسلامی تألیف نموده‌اند و همین امر بر غنای علمی و دقت نظر ایشان در این اثر می‌افزاید.
ساختار و شیوه علمی کتاب
این کتاب در یک مقدمه از ناشر، یک مقدمه مفصل از مؤلف و دو بخش اصلی سازماندهی شده است. شیوه علمی نویسنده، ترکیبی از روش آموزشی و تحقیقی است. ایشان با بیانی روان و دسته‌بندی دقیق مباحث، مطالب را از پایه‌ای‌ترین موضوعات آغاز کرده و به تدریج به مباحث تخصصی و عمیق‌تر وارد می‌شود. ارجاع به آثار کلاسیک و درگیری عالمانه با دیدگاه‌های بزرگانی چون طبرسی، زَرَکشی و راغب اصفهانی، نشان‌دهنده تسلط مؤلف و جایگاه تحقیقی اثر است.
۱. مقدمات (مقدمه المؤلف):
مقدمه مؤلف: نویسنده محترم در مقدمه‌ای مبسوط، انگیزه خود از نگارش کتاب را تشریح می‌کند. ایشان به سابقه تدریس تفسیر و اهمیت پرداختن به مبادی و قواعد این دانش اشاره کرده و بیان می‌دارد که این اثر حاصل سال‌ها تدریس و تحقیق در این زمینه است. وی این کتاب را به عنوان «حلقه اول» و گامی ضروری برای ورود به مباحث تفصیلی‌تر معرفی می‌کند.
۲. بخش اول: تمهیدات قرآنی (مباحث مقدماتی علوم قرآن)
این بخش به مثابه یک دوره فشرده «علوم قرآنی» است و به مباحثی می‌پردازد که هر مفسر و قرآن‌پژوهی پیش از ورود به تفسیر، باید با آن‌ها آشنا باشد. مؤلف با دقت و به تفصیل هر یک از این موضوعات را بررسی می‌کند:
اسامی قرآن و وجه تسمیه آن‌ها: بحث با بررسی نام‌های مختلف قرآن مانند «کتاب»، «فرقان»، «ذکر» و… و حکمت نام‌گذاری آن‌ها آغاز می‌شود.
وحی (تعریف، آغاز و انجام): ماهیت وحی به لحاظ لغوی و اصطلاحی، چگونگی آغاز نزول بر پیامبر اکرم (ص)، کیفیت آن و نحوه پایان یافتن آن مورد بحث و بررسی قرار می‌گیرد.
نزول قرآن بر هفت حرف (أحرف سبعه): یکی از مباحث مهم علوم قرآنی در این بخش تحلیل شده و دیدگاه‌های مختلف در این زمینه ارائه و نقد می‌شود.
حروف مقطعه: نویسنده به تحلیل حروف مقطعه در آغاز برخی سوره‌ها و دیدگاه‌های مفسران درباره آن‌ها می‌پردازد.
آیات پراکنده و پیوستگی آن‌ها: آیاتی که بخشی از آن‌ها در یک سوره و بخش دیگر در سوره‌ای دیگر آمده است، مورد توجه قرار گرفته‌اند.
نسخ و تحریف: دو موضوع بسیار مهم و چالش‌برانگیز نسخ در قرآن و مسئله تحریف‌ناپذیری قرآن کریم با رویکردی محققانه و با استناد به ادله عقلی و نقلی بررسی می‌شود.
۳. بخش دوم: مبادی و قواعد تفسیری
این بخش که بدنه اصلی و هدف نهایی کتاب است، به صورت نظام‌مند به اصول، روش‌ها، مبانی و قواعد حاکم بر تفسیر قرآن می‌پردازد و شامل فصول زیر است:
تعریف، اهمیت و آداب تفسیر: در ابتدا تعریف دقیقی از «تفسیر» ارائه شده، اهمیت آن در منظومه معارف دینی تبیین گردیده و به آداب و شرایطی که یک مفسر باید داشته باشد، پرداخته می‌شود.
مناهج و روش‌های تفسیری: این فصل یکی از نقاط قوت کتاب است که در آن، روش‌های مختلف تفسیری به صورت تطبیقی بررسی می‌شوند:
تفسیر تجزیئی (موضعی) و موضوعی: تفاوت این دو رویکرد رایج در تفسیر بیان می‌شود.
تفسیر عقلی، نقلی (أثری)، علمی و تفسیر به رأی: هر یک از این روش‌ها با ذکر ویژگی‌ها، نقاط قوت و ضعف و نمونه‌ها تحلیل می‌شوند.
تفسیر قرآن به قرآن: این روش به عنوان یکی از مهم‌ترین شیوه‌های تفسیری به تفصیل بررسی می‌گردد.
هرمنوتیک: از ویژگی‌های برجسته کتاب، پرداختن به دانش «هرمنوتیک» و نسبت آن با فهم و تفسیر متون دینی است که برای پژوهشگران معاصر بسیار راهگشاست.
مبانی، شرایط و آفات تفسیر: این فصل به زیربناهای نظری دانش تفسیر می‌پردازد و مباحثی کلیدی همچون جایگاه «سبب نزول» در فهم آیات، نقش قواعد لفظی و ادبی، و همچنین آفات و لغزشگاه‌هایی که مفسر باید از آن‌ها پرهیز کند را به تفصیل شرح می‌دهد.
قواعد تفسیری: این بخش که مفصل‌ترین و کاربردی‌ترین قسمت کتاب است، به بررسی قواعدی می‌پردازد که در فرآیند استنباط از قرآن به کار می‌روند. این قواعد عمدتاً ریشه در علم «اصول فقه» دارند و مؤلف با تسلط کامل، آن‌ها را در
حوزه تفسیر به کار می‌گیرد. برخی از مهم‌ترین قواعد مطرح شده عبارتند از:
قاعده توقیفی بودن یا نبودن تفسیر
قاعده منطوق و مفهوم
قاعده سیاق
قاعده حجیت ظواهر قرآن
قاعده جری و تطبیق
قاعده نسخ، تخصیص و تقیید
و ده‌ها قاعده مهم دیگر که هر یک به صورت مستقل تحلیل شده‌اند.
جمع‌بندی
کتاب «المدخل إلی منهاج التبیان» اثری ارزشمند و دقیق است که با رویکردی آموزشی و در عین حال محققانه، خواننده را برای ورود تخصصی به دنیای تفسیر قرآن آماده می‌سازد. جامعیت کتاب در پوشش دادن به سرفصل‌های اصلی «علوم قرآن» و «قواعد تفسیر»، در کنار عمق تحلیل‌ها و ارجاعات دقیق به منابع اصلی، آن را به یک منبع درسی و پژوهشی ایده‌آل برای طلاب، دانشجویان و محققان علوم قرآنی تبدیل کرده است.
پرداختن به موضوعات معاصر مانند هرمنوتیک و بررسی تطبیقی مناهج مختلف، این کتاب را از آثار مشابه متمایز می‌سازد. بی‌تردید، مطالعه دقیق این اثر برای کسانی که به دنبال فهمی روشمند، عمیق و اصولی از قرآن کریم هستند، بسیار سودمند و ضروری خواهد بود و تهیه آن به جامعه علمی و حوزوی قویاً توصیه می‌شود.
source