گزارشی از نشست هم اندیشی تخصصی انسجام اجتماعی

حجت‌الاسلام و المسلمین بهجت‌پور با اشاره به مجموعه آیات قرآن درباره همبستگی و انسجام اجتماعی گفت: از منظر قرآن، در بسیاری از موارد از وحدت و لایه‌های انسجام استقبال شده است؛ اما در برخی عرصه‌ها نیز به دلیل آسیب‌هایی که در آن نوع از وحدت وجود داشته، قرآن به شکل جدی از آن فاصله گرفته است. بنابراین نباید وحدت ملی را یک مفهوم مطلقاً مثبت و بی‌قید تصور کرد.

وی با اشاره به آیات سوره آل‌عمران افزود: قرآن هشدار می‌دهد که مسلمانان نباید از بیرونِ جامعه دینی، الگو، پشتیبان و تکیه‌گاه بگیرند. همچنین در سوره توبه اعلام می‌شود که پس از تشکیل پایگاه مستحکم امت اسلامی، معاهدات با مشرکان تمدید نمی‌شود. این‌ها نشان می‌دهد که قرآن وحدت را بدون مرز نمی‌پذیرد.

حجت‌الاسلام و المسلمین بهجت‌پور نخستین اصل قرآنی در باب وحدت را شناخت منشأ اختلاف‌افکنی دانست و گفت: قرآن جریان استکبار و انحطاط را عامل اصلی دمیدن بر طبل اختلاف معرفی می‌کند. فرعون نمونه بارز یک حاکم فاسد است که جامعه خود را پاره‌پاره می‌کرد تا حکومتش پایدار بماند.

وی افزود: رهبران فاسد قدرت خود را از تکه‌تکه کردن ملت به دست می‌آورند. آنان با تضعیف و تحقیر بخشی از جامعه، قدرت ملی را از بین می‌برند؛ زیرا تشکیل وحدت عمومی به‌سرعت امنیت ملی می‌آورد و این امنیت مانع ادامه سلطه فاسدان می‌شود.

در ادامه نیز حجت‌الاسلام محمد عرب صالح عضو هیأت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، با موضوع گناهان اجتماعی تهدیدکننده وحدت امت، با اشاره به اهمیت تفسیر اجتماعی آموزه‌های دینی گفت: با توجه به اینکه بخش عمده‌ای از آیات قرآن جنبه اجتماعی دارد، ما نیازمند علوم اسلامی با گرایش اجتماعی مانند فقه اجتماعی، کلام اجتماعی و عرفان اجتماعی هستیم تا بتوانیم درک دقیق‌تری از آموزه‌ها و گناهان اجتماعی پیدا کنیم.

وی افزود: فقه اجتماعی می‌تواند به‌عنوان تئوری عملی زندگی انسان از گهواره تا گور باشد و اهمیت آن در جوامع اسلامی، به ویژه ایران، بسیار محسوس است.

عضو هیأت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی تصریح کرد: گناهان اجتماعی به دلیل گستردگی و اثرگذاری بر جامعه، اهمیت زیادی دارند؛ اما متأسفانه در زندگی متدینان و متون آموزشی، توجه به آن‌ها بسیار ضعیف است. اغلب روایات و کتاب‌های اخلاقی که نگاشته شده‌اند بر گناهان فردی تمرکز دارند و بعد اجتماعی و تمدنی نادیده گرفته شده است.

وی خاطرنشان کرد: بی‌توجهی به گناهان اجتماعی و عدم توجه به اثرات آن‌ها بر انسجام جامعه، می‌تواند تهدیدی جدی برای امنیت و همبستگی اجتماعی باشد و لازم است نگاه دینی ما از فردی صرف به اجتماعی و جمعی توسعه یابد.

حجت‌الاسلام عرب صالح با اشاره به آموزه‌های قرآن و روایات، گفت: پس از شرک به خداوند، هیچ گناهی بالاتر از بی‌تفاوتی نسبت به دستورات امام عادل وجود ندارد، زیرا امام محور وحدت و انسجام اجتماعی است و جدایی از ایشان زمینه‌ساز گناهان اجتماعی و شکست جامعه است.

وی با نقل جمله‌ای از مقام معظم رهبری خاطرنشان کرد: رهبر انقلاب فرمودند: شکایت من از کسانی که فتنه به پا می‌کنند و انسجام جامعه را نشانه می‌گیرند، از خدا پس نخواهم گرفت. که نشان از اهمیت این مساله دارد تا آنجا که حتی گناه اختلاس و سوءاستفاده مالی، هرچند بزرگ است ولی به اندازه تضعیف انسجام ملی اهمیت ندارد.

در ادامه حجت‌الاسلام قاسم ترخان عضو هیأت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، با موضوع انسجام اجتماعی و مواجهه انفعالی با ناهنجاری، با اشاره به اهمیت انسجام اجتماعی، تأکید کرد: این ارزش والا هم در آموزه‌های دینی و هم در نگاه رهبر انقلاب مورد توجه قرار گرفته است. وی گفت: انسجام اجتماعی یک ارزش کلیدی است که بدون آن بسیاری از امور اجتماعی و فرهنگی قابل تحقق نیست، اما پرسش اساسی این است که در برابر منکرات و باطل، چه رویکردی باید اتخاذ شود.

حجت‌الاسلام ترخان در ادامه با اشاره به تجربه تاریخی و آموزه‌های انبیاء الهی افزود: همه مصلحان و پیامبران الهی در برابر باطل ایستادگی کردند، حتی اگر این ایستادگی منجر به ایجاد اختلاف در جامعه می‌شد. پرسش اصلی این نیست که مقابله با باطل موجب اختلاف می‌شود یا نه، بلکه این است که آیا حد و معیار مشخصی برای اقدام وجود دارد؟ پاسخ این است که باید از ترازوی اهمیت و مصلحت استفاده کرد؛ اگر باطل بنیادین باشد، سکوت در برابر آن به معنای نابودی ارزش‌های اساسی جامعه است و در این شرایط مقابله ضرورت دارد، حتی اگر انسجام اجتماعی به طور موقت به خطر بیفتد.

وی به نمونه تاریخی اشاره کرد و گفت: امام حسن علیه‌السلام در برابر باطل سکوت کرد و تن به صلح داد، اما امام حسین علیه‌السلام در شرایطی سکوت نکرد، زیرا ادامه سکوت به قیمت از دست رفتن اساس دین و ارزش‌های اساسی اسلام بود. این نشان می‌دهد که وزن باطل و اهمیت مقابله، معیار تصمیم‌گیری است.

حجت‌الاسلام ترخان با بیان تطبیق این آموزه‌ها بر شرایط امروز، اظهار داشت: در نظام اسلامی، بزرگ‌ترین معروف ایجاد و حفظ نظام اسلامی است. اگر یک منکر اجتماعی به تضعیف بنیادین نظام منجر شود، اختلاف و برخورد با آن نه تنها مجاز بلکه ضروری است. بر اساس سنت‌های الهی، سکوت و انفعال در برابر باطل، هرچند در کوتاه‌مدت باعث آرامش و حفظ انسجام موقت شود، اما ممکن است منجر به عواقب خطرناک و آزمایش الهی شود؛ به گونه‌ای که جامعه را به مهلکه و نقمت شدیدتر هدایت کند.