حضرت عباس علیه السلام فرزند امیرالمؤمنین علیهالسلام و از برجستهترین شخصیتهای تاریخ اسلام و از برترین شاگردان حریم خاندان وحی شمرده میشود. شجاعت، رشادت و پاسداری از دین خدا به همراه ادب و اخلاق و همچنین تبعیت محض از اولیای الهی و ائمه حق، از وی چهرهای شاخص از سالکان راه خدا ساخت.
اما شناخت شخصیتی چون عباس علیهالسلام جز در بیان امام معصوم میسر نیست؛ چرا که کلام ائمه، کلام وحی و علم ائمه متصل به علم خداست؛ به عنوان نمونه امام صادق درباره شخصیت عموی گرامی خویش، بر مقام آسمانی ایشان اشاره کرده، میفرماید «کانَ عَمُّنَا العَبّاسُ بنُ عَلِیٍّ نافِذَ البَصیرَةِ صُلبَ الإیمانِ جاهَدَ مَعَ أبی عَبدِاللّه ِو أبلى بَلاءً حَسَنا و مَضى شَهیداً؛ عموی ما عباس بن علی بصیرتی نافذ و ایمانی استوار داشت، در محضر اباعبدالله جهاد کرد و در راه حضرتش جانبازی و ایثار کرد و به شهادت رسید.»
امام صادق علیهالسلام زیارتنامهای هم در شأن حضرت اباالفضل العباس علیهالسلام صادر کرد که از متقنترین زیارتنامهها در بین امامزادگان شریف است. در این زیارتنامه به برخی از مقامات این فرزند امیر مؤمنان اشاره شده است. در بخشی از این زیارتنامه میخوانیم: «حَشَرَکَ مَعَ النَّبِیِّینَ وَ الصِّدِّیقِینَ وَ الشُّهَدَاءِ وَ الصَّالِحِینَ وَ حَسُنَ أُولَئِکَ رَفِیقاً أَشْهَدُ أَنَّکَ لَمْ تَهِنْ وَ لَمْ تَنْکُلْ وَ أَنَّکَ مَضَیْتَ عَلَى بَصِیرَةٍ مِنْ أَمْرِکَ مُقْتَدِیا بِالصَّالِحِینَ وَ مُتَّبِعا لِلنَّبِیِّینَ؛ خدا تو را با پیامبران و صدّیقان و شهدا و صالحان محشور کند؛ آنها خوب رفیقانى هستند، شهادت مىدهم که تو سستى نورزیدى و باز نایستادى و بر آگاهى از کار خویش و در حال پیروى از صالحان و پیروى از پیامبران از دنیا رفتی.» این فراز از کلام امام صادق علیهالسلام اشارهای به آیۀ69 سورۀ نساء است.1
در این فراز اشاره میشود که حضرت عباس علیهالسلام در مسیر دین اهل سستی و تنبلی نبود بلکه با بصیرتی که داشت مسیر زندگی را پیش گرفت منتها این مسیر را با اقتدای به صالحان که همان ائمه علیهمالسلام هستند و نیز با تبعیت از آموزههای انبیای الهی حرکت کرد.
امام صادق علیهالسلام در فراز دیگری از این زیارتنامه میفرماید «أَشْهَدُ لَکَ بِالتَّسْلِیمِ وَ التَّصْدِیقِ وَ الْوَفاءِ وَالنَّصِیحَةِ لِخَلَفِ النَّبِیِّ صَلَّى اللّهُ عَلَیْهِ وَآلِهِ الْمُرْسَلِ وَالسِّبْطِ الْمُنْتَجَبِ، وَالدَّلِیلِ الْعالِمِ، وَالْوَصِیِّ الْمُبَلِّغِ، وَالْمَظْلُومِ الْمُهْتَضَم»؛ یعنی گواهی میدهم برای حضرتت به تسلیم و تصدیق و وفا و خیرخواهی، نسبت به یادگار پیامبر مرسل (درود خدا بر او و خاندانش باد) و فرزندزاده برگزیده و راهنمای دانا و جانشین تبلیغکننده و ستمدیده غارتزده.
امام صادق علیهالسلام در این فراز چند ویژگی را به حضرت ابوالفضل العباس نسبت میدهد که شامل مقامِ تسلیم، تصدیق، وفاء و خلوص عمل نسبت به خلیفه رسول خدا صلی الله علیه و آله است؛ یعنی یک مسلمان شیعه باید نسبت به ائمه علیهمالسلام و منویات ایشان سر تسلیم فرود آورد، ایشان را تصدیق کند و عملش را در پیشگاه ایشان در طبق اخلاص بگذارد که رضایت آنان، رضایت خداوند است.
در فراز دیگر از این زیارتنامه از خداوند نسبت به جایگاه ایشان طلب دعا کرده، میفرماید: «فَجَزاکَ اللّهُ عَنْ رَسُولِهِ وَعَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ وَعَنِ الْحَسَنِ وَالْحُسَیْنِ صَلَواتُ اللّٰهِ عَلَیْهِمْ أَفْضَلَ الْجَزاءِ بِمَا صَبَرْتَ وَ احْتَسَبْتَ وَأَعَنْتَ فَنِعْمَ عُقْبَى الدَّارِ»؛ یعنی خدا از سوی پیامبر و امیرمؤمنان و حسن و حسین علیهمالسلام جزایت دهد، برترین جزا به خاطر این که صبر کردی و کار خویش را تنها به حساب خدا گذاشتی و یاری کردی پس چه نیکو سرانجامی است خانه آخرت».
جالب است که جزای شیعیانی همچون حضرت ابوالفضل علیهالسلام بر عهده خدا و آلعباست. این جزا به واسطه صبر و احتساب و خاکساری بود. احتساب در لغت به معنای آن است که فردی کار خود را به حساب خدا واگذار کرده و «أعنت» از ریشه عَنَت به معنای خاکساری و تواضع آمده است به واسطه آیه «و عَنَتِ الْوُجُوهُ لِلْحَیِّ الْقَیُّومِ» (طه17) یعنى (در آن یوم قیامت) چهرهها براى خداى حیّ قیوم خاضع میشود.
در یکی دیگر از فرازهای این زیارتنامه خطاب به حضرت عباس علیهالسلام میخوانیم «فَنِعْمَ الْأَخُ الْمُواسِی»؛ یعنی چه خوب برادر غمخواری بود. مواسی یعنی کسی که به مال و جان، یاری میکند و غمخوار است. از این فراز این نکته برداشت میشود که یک شیعه باید نسبت به امام خود آمادگی بذل جان و مال داشته باشد و قلباً و از جهت احساس، خود را غمخوار امام عصر خود بداند.
امام صادق علیهالسلام در فراز دیگری از زیارتنامه میفرماید «فَنِعْمَ الصَّابِرُ الْمُجاهِدُ الْمُحَامِی النَّاصِرُ وَ الْأَخُ الدَّافِعُ عَنْ أَخِیهِ الْمُجِیبُ إِلى طاعَةِ رَبِّهِ»؛ پس چه نیکو صبرکننده، جهادگر، حامی، یاریدهنده و برادر دفاعکننده از برادرش بودی و پاسخدهنده طاعت پروردگارش.
در این فراز از زیارتنامه با چند ویژگی دیگر معرفی میشود: صابر؛ یعنی در تمام طول زندگی در قبال مسائل مختلف صبر داشت، به این معنی که حوادث زندگی سبب شکستن ساختارهای شخصیتی و به دنبال آن کاهش معنویتش نمیشد بلکه با صبوری از این چالشها عبور میکرد. منتها صبر ایشان جهتدار بود به این صورت که به خاطر رضایت امام خویش صبر میکرد. او مجاهد بود؛ این جهاد شامل جهاد اکبر و جهاد اصغر میشود. به تعبیر روایت، جهاد اکبر مبارزه با نفس است که مقدمۀ جهاد اصغر یا مبارزه در میدان نبرد و حمایت و نصرت امام عصر محسوب میشود. اما ویژگیِ دیگری که در معرفی شخصیت حضرت عباس علیهالسلام در این زیارتنامه آمده، عبارت «الْمُجِیبُ إِلى طاعَةِ رَبِّهِ» است؛ یعنی او اجابتکنندۀ امر پروردگار بود. این فراز از زیارتنامه ذیل آیۀ24 سورۀ انفال قرار میگیرد، آنجا که خداوند فرمود «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا اسْتَجیبُوا لِلَّهِ وَ لِلرَّسُولِ إِذا دَعاکُمْ لِما یُحْییکُم …؛ یعنی اى اهل ایمان، هنگامى که خدا و پیامبرش شما را به حقایقى که به شما [ حیات معنوى و ] زندگى [واقعى] میبخشد، دعوت میکنند اجابت کنید.» حضرت عباس علیهالسلام به همراه سایر کاروانیان، دعوت خدا و رسول الله صلی الله علیه و آله را اجابت کردند؛ آنها با اجابت دعوت امام حسین علیهالسلام که همان دعوت خدا و رسول است، به حیات جاودانه آن هم در معیت امام حسین علیهالسلام دست یافتند.
همین مقامها بود که حضرت عباس علیهالسلام را مقرب درگاه خداوند و محبوب دل اهل بیت کرد و سبب شد آن زمان که امام حسین وقتی با پیکر خونین ایشان مواجه شد، فرمود «ألآن إنکَسَر ظَهری و قلّت حیلَتیِ»؛ یعنی اکنون کمرم شکست و چارهام اندک شد. بزرگی مصیبت شهادت ایشان برای امام حسین علیهالسلام به بزرگی مصیبت شهادت حضرت حمزه برای پیامبر تشبیه شده است. و یا امام سجاد نیز در بیان مقام ایشان فرمود «وَ إِنَّ لِلْعَبَّاسِ عِنْدَ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى مَنْزِلَةً یَغْبِطُهُ بِهَا جَمِیعُ الشُّهَدَاءِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ؛ برای عباس در پیشگاه خداوند بزرگ مقامی است که همه شهدا بر آن غبطه میخورند.» (الأمالی شیخ صدوق، ص463)
source