داشته‌هایی که در تعزیه وجود دارد برگرفته از فرهنگ ایرانی است. ظرایف این هنر مورد ستایش بسیاری از هنرمندان خارجی نیز قرار گرفته است اما برخی مواقع در داخل عده‌ای که تصور درستی از این هنر ندارند پیرامون آن اظهار نظر غلط می‌کنند.
خبرنگار ایکنا پیرامون این موضوع، با کارشناسان فن این حوزه گفت‌وگوهایی انجام داده که در یازدهمین گام با رسول نجفیان پژوهشگر هنرهای آیینی و بازیگر سینما، تئاتر و تلویزیون همراه شده‌ایم.
ایکنا – در آغاز بحث پیش از اینکه به موضوع صدور تعزیه بپردازیم کمی درباره ظرفیت‌های این هنر آیینی و ایرانی توضیح دهید.
درباره داشته‌های هنری تعزیه نیازی نیست من سخنی بیان کنم چون بزرگانی نظیر «پیتر بروک» روی این مسئله صحه گذاشته‌اند. این فیلمساز شهیر وقتی به ایران آمد و تعزیه را دید از ظرایفی که در این هنر وجود داشت شگفت‌زده شد. وی دید در هنری با یک مشت آب رود فرات بازسازی می‌شود یا اینکه حضور معین البکا در تعزیه، تعویض لباس‌های روی صحنه یا موسیقی تعزیه اتفاقاتی است که در دیگر اشکال هنر ممکن نیست. نکته جالب اینجاست که قبل از ستایش «پیتر بروک» از تعزیه، برخی به اصطلاح روشنفکران این هنر را زیر سؤال می‌بردند اما به محض تمجید «پیتر بروک» نظر آنها نیز تغییر کرد.
درباره داشته‌های موسیقی تعزیه می‌خواهم بیشتر توضیح دهم. وقتی حضرت عباس(ع) به میدان می‌رود موسیقی شکل چهارچهارم دارد که ریتمی حماسی است اما وقتی موسیقی به کاروان اسرا می‌رسد رینگ کاروان (شوشتری) را به خود می‌گیرد. تحسین تعزیه تنها از طرف افرادی چون «پیتر بروک» رخ نداده بلکه مردم عادی نیز در غرب شیفته تعزیه هستند زیرا هرگاه تعزیه در کشورهای اروپایی اجرا شده، دیده‌ایم که از سوی مردم نیز با استقبال چشمگیری مواجه شده است. دلیل استقبال نخبگان و مردم اروپایی از تعزیه این است که آنها در این هنر کاملاً اتفاقی بکر و تازه را مشاهده می‌کنند. در بازدیدی که «پرفسور برناگوتسی» از ایران داشت به ما گفتند آنها چندان جذب هنرهایی که در ایران به تقلید از غرب شکل می‌گیرد، نیستند چون اصل آن هنرها در غرب وجود دارد. آنها هنرهایی را دوست دارند که ماهیتی کاملاً ایرانی دارد؛ اتفاقی که نمود آن را به خوبی در تعزیه شاهد هستیم. برای مثال، مینیاتور یا نقاشی قهوه‌خانه‌ای را مثال می‌زدند.
ایکنا – آیا داشته‌هایی که برای تعزیه برشمردید، می‌تواند ظرفیتی کافی برای صدور تعزیه به دیگر کشورها باشد؟
برای اینکه هنر ایرانی را صادر کنیم در قدم اول باید این هنر شکل بومی داشته باشد که دلیل دارد. فاصله‌گذاری در نمایش را «برشت» آورد تا صرفاً احساسات بر کار حاکم نباشد. این در حالی است که تعزیه این فاصله‌گذاری را به خوبی انجام می‌دهد. در همین رابطه تأکید دارم که تعزیه باید با شاخصه‌های خود سنجیده شود پس اگر قرار است تعزیه مورد ارزیابی قرار گیرد باید چارچوب‌های بومی مورد نظر باشد وگرنه با استانداردهای نمایشی غربی نمی‌توان تعزیه را نقد کرد. در سال‌های قبل برخی مترجمان بدون داشتن سواد لازم دست به ترجمه‌هایی زدند درحالی‌که درباره دلیل کاری که انجام می‌دادند، مطلع نبودند. منظور اینکه وقتی درباره پست‌مدرنیسم حرف می‌زدند پیرامون دلیل این امر اطلاعی نداشتند.
ایکنا – گاهی مواقع در تعزیه از بدعت‌های جدید استفاده می‌شود. برای مثال برخی اشارات از فرهنگ و اساطیر ایرانی در تعزیه دیده می‌شود. این عمل اتفاقی مطلوب است یا اینکه تأثیرات منفی دارد؟
از دو منظر می‌توان به این موضوع نگاه کرد. متأسفانه تعزیه‌ای دیدم که در آن برای اینکه از اهل بیت(ع) تعریف کنند به اسطوره‌های ایرانی ناسزا گفته و اهل بیت(ع) را قهرمانان واقعی توصیف می‌کردند. این کینه‌ورزی‌ها تنها به زمان حال خلاصه نمی‌شود بلکه در دوره مولانا نیز وجود داشت. در آن مقطع حضرت مولانا می‌گوید، «زین همراهان سست عناصر دلم گرفت؛ شیر خدا و رستم دستانم آرزوست» این کلام مولانا نشان می‌دهد که ایرانی بودن در امتداد محبت به اهل بیت(ع) است. در نقاشی قهوه‌خانه‌ای این امر را به شکلی زیبا می‌بینیم. در نقاشی‌های قهوه‌خانه‌ای بارها نزدیکی فرهنگی اساطیر ایرانی با اهل بیت(ع) دیده می‌شود که اتفاقی زیبا است.
بیشتر بخوانید:
حسن گولر آغاسی یکی از بزرگان نقاشی قهوه‌خانه‌ای است. از او ایراد می‌گیرند که نقاشان قهوه‌خانه‌ای بی‌سواد هستند چون در نقاشی‌های خود اساطیر ایرانی را با اهل‌بیت پیوند خورده‌اند، درحالی‌که در زمان رستم، امامان نبودند که روی پرچم رستم نام حضرت علی(ع) ذکر می‌شود. در جواب این نقدها، حسین قوللرآقاسی می‌گوید کسانی که این حرف‌ها را می‌زنند بی‌سواد هستند زیر اهل بیت(ع) از عزل تا ابد وجود دارند و وجودشان تنها به یک مقطع خاص خلاصه نمی‌شود. با این توضیح من بهره‌گیری تعزیه از اساطیر ایرانی را قدمی کاملاً شایسته و مثبت ارزیابی می‌کنم.
ایکنا- سؤال پایانی، برخی منتقدان تعزیه معتقدند بعضی از افرادی که تعزیه را اجرا می‌کنند تحصیلات آکادمی ندارند پس این هنر چندان کیفیت بالای علمی ندارد. پیرامون این موضوع چه نظری دارید؟
ممکن است برخی افراد در تعزیه وجود داشته باشند که داشته علمی چندانی نداشته باشند همان‌گونه که در دیگر اشکال هنر ممکن است افراد کم‌دانش باشند آیا حضور این قبیل افراد را باید به کل آن هنر تعمیم داد؟ پس این قبیل نقدها به‌هیچ‌وجه منطق و باور منطقی ندارد. نکته دیگر اینکه در همه دنیا هنرهای بومی توسط هنرمندان کوچه و بازار اجرا می‌شود اما هیچ‌گاه این مسئله به عنوان عیب شمرده نشده، بلکه مورد حمایت نیز قرار می‌گیرد برای همین ما نباید اجازه دهیم با این بهانه‌های واهی تعزیه مورد هجمه قرار گیرد.
گفت‌وگو از داوود کنشلو
انتهای پیام
source