تعزیه هرگز هنری دولتی نبوده و همیشه توسط بانیان مردمی با عشقی که به این مقوله داشته اند اداره شده است. به زعم خیلی از فعالان این عرصه، همین موضوع دلیلی ویژه، برای ماندگاری تعزیه بوده است.
خبرنگار ایکنا پیرامون موضوع تعزیه در سیزدهمین گام با مهرداد رایانی مخصوص؛ پژوهشگر، نویسنده و مدرس هنرهای نمایشی که سابقه داوری چشنواره‌های زیادی در زمینه نمایش و مدیریت‌های مختلفی از مرکز هنرهای نمایشی گرفته تا تئاتر شهر را در کارنامه خود دارد، گفت‌وگویی انجام داده که در ذیل آمده است.
ایکنا – در آغاز بحث بفرمایید اینکه برخی می‌گویند تعزیه تنها هنر نمایشی ایرانی است، ادعایی صحیح است یا اینکه هنرهای دیگری وجود دارند اما از بین رفته یا از چشم پنهان مانده‌اند؟
این گفته صحیح نیست چون هنرهایی نظیر نقالی، معرکه‌گیری و پرده‌خوانی نیز هنر نمایشی ایرانی است اما تعزیه به دلیل رویکرد محتوایی که در خود دارد بیشتر مورد بحث و توجه است. درباره ریشه‌های تعزیه هم باید به تاریخ مراجعه کنیم. در غرب هنرهای آیینی ادامه پیدا کرده و دیالوگ‌هایی که در آن وجود داشت تبدیل به تئاتر شد اما در کشور ماه هنرهای نمایشی روند خود را ادامه نداد و در همان اندازه‌ای که بود باقی ماند. من این کم‌کاری را هم چندان به دولت مربوط نمی‌دانم بلکه به دلیل عدم تمایلی که از طرف هنرمندان وجود دارد این مشکل پیش آمده است. تعزیه حرکت پویایی در طول سال ندارد و تنها در ایام محرم به صورت مقطعی برگزار می‌شود، پس شکل موضعی پیدا کرده است. این نقد را آقای فرخ غفاری 50 سال قبل مطرح می‌کند.
ایکنا – برخی معتقد هستند تعزیه هنری رها شده است چون مرکزی وجود ندارد تا از این هنر حمایت لازم را به عمل آورد. پیرامون این نقصان چه نظری دارید؟
اگر به شهرهایی چون کاشان و خوانسار که تعزیه در آنجا ریشه دوانده دقت کنید متوجه خواهید شد تعزیه در آن مکان‌ها توسط بانیان شخصی اداره می‌شود؛ افرادی که تنها با تکیه بر دلبستگی قلبی با تعزیه همراه شده‌اند. بنابراین تعزیه همیشه صفر تا صد توسط مردم اداره شده است. همین ویژگی مثبت نیز اتفاقات مطلوب و ماندگاری را در تعزیه رقم زده است. باید توجه داشت کاری که در آن دخالت دولتی نباشد و تنها رضایت مردم هدف باشد، شیرینی و ثبات آن بیشتر خواهد شد.
با توجه به توضیح فوق، راه اعتلای تعزیه را دخالت دولتی نمی‌دانم بلکه معتقدم در این هنر آیینی باید ذائقه مردم بیشتر مورد توجه قرار گیرد. اگر هنری بخواهد با تعصبات بی‌جا تنها با تکیه بر گذشته به مسیر خود ادامه دهد به تدریج مخاطب خود را از دست خواهد داد. پس اگر بخواهیم از برخی مشکلات و آسیب‌ها بترسیم راه به جایی نخواهیم برد. در این میان برای اینکه از برخی تحریف‌ها هم در امان بمانیم باید از نظرات کارشناسان این حوزه استفاده کنیم تا اگر قرار است متناسب با تغییر ذائقه مخاطب تحولی صورت گیرد با نظر کارشناسان خبره این حوزه باشد.
ایکنا – بسیاری از بزرگان تعزیه روی این امر متفق‌القول هستند که تعزیه هرگاه در فرنگ اجرا شده، مورد استقبال گسترده واقع می‌شود. این موفقیت را باید حاصل کیفیت‌های فنی و اجرایی تعزیه دانست یا اینکه به واسطه جذابیت معنایی چنین امری رقم خورده است؟
اگر بخواهیم واقع‌بینانه نگاه کنیم باید گفت جذابیت‌های بصری تعزیه است که باعث می‌شود غربیان از اجراهای تعزیه استقبال کنند. همیشه در دنیا این‌گونه باب بوده که غربیان تحت تأثیر هنر شرق قرار گیرند و شرقیان نیز جذب هنر غربی شده‌اند وگرنه به لحاظ معنایی پیام تعزیه برای آنها آشنا نیست تا بخواهند جذب آن شوند حتی به لحاظ کلامی دیالوگ‌هایی که در تعزیه بیان می‌شود را متوجه نمی‌شوند پس چگونه می‌خواهند با آن ارتباط برقرار کنند؟
در فرنگ وقتی می‌بینند نمایشی با کمترین امکانات داستانش بیان می‌شود جذب آن می‌شوند. این اتفاق نه‌تنها برای تعزیه بلکه برای نمایش چینی یا هندی نیز رخ می‌دهد. نکته دیگر اینکه فاصله‌هایی که در تعزیه وجود دارد و همچنین بازی در بازی که در تعزیه می‌‌بینیم نکته‌ای است که در نمایش غربی دیده نمی‌شود پس وقتی چنین اتفاقی را در تعزیه مشاهده می‌کنند جذب آن می‌شوند.
ایکنا – عده‌ای معتقدند همین جذابیت بصری تعزیه می‌تواند عاملی برای صدور این هنر و همچنین اشاعه مفاهیم اسلامی باشد. آیا چنین انتظاری از تعزیه صحیح است؟
اگر می‌شد تعزیه عاملی برای تبلیغ دینی باشد یا اینکه این هنر به کشورهای دیگر صادر شود این اتفاق در این 40 سال رخ داده بود. چون تعزیه بارها با حمایت‌های دولتی در خارج از کشور اجراشده است اما آیا می‌توان ادعا کرد که این اجراها باعث شده غربیان این هنر را جذب کرده و تعزیه در آنجا توسط خود غربیان اجرا شود؟ مسلماً جواب خیر است. هنر کالا نیست که فکر کنیم می‌توانیم آن را بسته‌بندی کرده و صادر کنیم. چند سال پیش موسسه تصمیم گرفت که تعزیه را در خارج از کشور اجرا کرده تا به هدفی که در سوال شماست برسند اما هیچگاه این موفقیت حاصل نشد.
بیشتر بخوانید:
ممکن است این نظر مطرح شود که برای قابل‌درک کردن تعزیه می‌توان برای آن ترجمه در نظر گرفت تا مخاطب غربی جذب آن شود. این خواسته قابل انجام نیست چون اگر بخواهیم تعزیه را با زبان دیگر بخوانیم این هنر ماهیت خود را از دست می‌دهد چون ردیف و دستگاه‌هایی که در تعزیه وجود دارد یکی از عوامل مهم تأثیرگذاری آن است. همچنین اگر بخواهیم برای آن ترجمه نوشتاری داشته باشیم نیز نخواهیم توانست به دستاوردهای چندان مطلوبی دست پیدا کنیم.
این نکاتی که برشمردم به معنای انفعال نیست. از هر هنری می‌توان برای تبلیغ و جذب مخاطب بهره برد اما نباید سطح توقع خود را بیش‌ازحد بالا برده و خیال‌پردازی فراتر از واقعیت داشته باشیم.
گفت‌وگو از داوود کنشلو
انتهای پیام
source