تولیدات ادبی نویسندگان و شعرا همواره نسبت به بزنگاه‌های تاریخی و اجتماعی که برای بشر رخ می‌دهد با دو مولفه «هم‌زمانی» و «پیش‌زمانی» در خط مقدم بروز و ظهور تراوشات ذهنی و دغدغه‌های اهل قلم و ادب بوده و در این میان نویسندگان و شاعران دستی پیش‌تر و پُرتر از دیگر راقمان کتاب‌های حوزه فلسفی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی نسبت به آن رخدادی که آن جامعه یا کشور را تحت تأثیر خود قرار داده داشته‌اند.
در حقیقت اولین تبلور این دسته از رخدادها با ابعاد ملی و بین‌المللی که واکنشی به اتفاقات و حوادث ساحت انسانیت و جامعه زیست او به شمار می‌رود را می‌توان در قلم و آثار شاعران و نویسندگان هر کشوری رصد کرد.
اتفاقی که در نگاه کلان طی یک‌سال اخیر هم‌زمان با حادثه «طوفان‌الاقصی» شاهد آن بوده‌ایم و اوج آن را می‌توانیم شهادت «سید مقاومت»؛ سیدحسن نصرالله؛ لحاظ کنیم، همگی بر مدار یک مهمند که همان حق‌خواهی فلسطینیان جهت بیرون راندن رژیم اشغالگر قدس از سرزمین اجدادی است که با همراهی و همدلی این حق‌خواهان فلسطینی یعنی گروه‌های نهضت مقاومت و همچنین حزب‌الله لبنان استوار بوده است.
ثمره این حوادث یک‌ساله اخیر و اوج آن؛ شهادت دبیرکل حزب‌الله لبنان؛ همواره نبض پُرتپشی بود که در طول حماسه «طوفان‌الاقصی» آنچنان که پیش از آن نیز در انتفاضه بیش از 70ساله فلسطینیان در نبرد با رژیم جعلی صهیونیسم نیز ادامه داشته، بعد از شهادت سیدحسن نصرالله(رضوان‌الله‌علیه) آنگونه که طی همین چند روز اخیر و بعد از شهادت ایشان شاهدیم تندی و ضربان بیشتری پیدا کرده است.
حال خبرگزاری بین‌المللی قرآن (ایکنا) به بهانه شهادت «سید مقاومت»؛ شهید سیدحسن نصرالله (رضوان‌الله علیه) و قرابت به یک سالگی حماسه عظیم و دشمن‌شکن «طوفان الاقصی» بر آن شد تا بار دیگر ضمن همدوشی و همراهی «ادبیات دفاع مقدس» با گونه کلان‌تر آن یعنی «ادبیات مقاومت» نسبت به بازنمایی حق و حقانیت مدافعان؛ مظلومان؛ پیروان حق و حق‌طلبی و رهروان آزادی خواهی را اینبار در دو عرصه ملی و بین‌المللی به بحث بگذارد و اینبار سراغ گفت‌وگو با حمید هنرجو، شاعر نام‌آشنای ادبیات مقاومت و آیینی و دبیر پیشین جایزه ادبی «قلم زرین» رفت تا بر بلندای معارف مطرح شده پای صحبت‌های تبیینی و تحلیل او در گونه شعر و ادب دفاع مقدس، پایداری و مقاومت بنشیند. حاصل این پرس‌وجو و روایت صریح حمید هنرجو در ادامه از خاطرتان می‌گذرد.
رسانه‌های «برخط» امروز
هنرجو درباره چیستی و ماهیت ذات پویای ادبیات که همواره نخستین ابزار بازنمایی بزنگاه‌ها، اتفاق‌ها، رخدادهای اجتماعی و فرهنگی جوامع به شمار می‌رود گفت: ادبیات و هنر صدای جوامع و رسانه فرهنگی فراگیر آنها هستند. به قول امروزی‌ها می‌توان واکنش ادبیات؛ شاعران و نویسندگان را نسبت به رویدادهای اجتماعی به مثابه رسانه «بر خط» (آنلاین) جوامع ارزیابی کرد.
سراینده مجموعه شعر عاشورایی «بچه‌های تشنگی» با بیان آنکه نویسندگان، شاعران و هنرمندان، برآمده و برانگیخته از مردم و جوامع خود هستند، خاطرنشان کرد: امروز ادبیات؛ شعر و هنر پابه‌پای «رسانه» حرکت می‌کنند و اگر به گذشته تاریخ پُرتمدن ایران نگاه کنیم به‌وضوح درمی‌یابیم که «کتاب» خود به‌مثابه بزرگترین رسانه در فرهنگ و تمدن پیشینیان ما قد راست کرده و رُخ‌نما شده است. پیش از آنکه رسانه‌های جدید و پیشرفته به صحنه بیایند؛ می‌دانیم که «سحوری‌خوان‌ها» با شعر و ادبیات مردم را در سحرگاه ماه رمضان برای انجام فرائض و آداب این ماه مبارک آگاه می‌کردند. یا همین افراد «سحوری‌خوان»؛ «چاووشان» و «خنیاگران» با روایت‌های شاعرانه؛ اخبار و رویدادهای مهم جامعه را در کوی‌وبرزن به اطلاع همگان می‌رساندند.
نویسنده کتاب «سید شاعران، نقد مجموعه اشعار زنده‌نام سیدحسن حسینی» ادامه داد: فصل دیگری از رُخ‌نمایی جایگاه ادبیات ایران در قامت «رسانه»؛ اثر سترگ حکیم طوس، شاهنامه فردوسی است؛ یا سفرنامه‌ها که در رأس آن «سفرنامه ناصرخسرو قبادیانی» به عنوان دیگر اثر سترگ ادبی کشورمان مملو از اخبار، اتفاقات و حوادثی است که راوی این سفرنامه در بطن و متن سیر و سلوکش در این جهان، آنها را به گوش مخاطبانش از طریق این اثر رسانده است.
سکوت در برابر جنایات بشری؟!
هنرجو با اشاره به آنکه اتفاقی که امروز در پس شهادت سیدمقاومت؛ شهید نصرالله رخداد؛ استمرار قریب به 80سال نبرد حق‌طلبان و آزادی‌خواهان فلسطین برای سرزمین اجدادی‌شان است یادآور شد: انقلاب شکوهمند اسلامی که انقلابی معنوی و عدالت‌خواه بود، باعث شد چشم جهانیان متوجه و معطوف به چنین دست از صداهای آزادی‌خواه شود و در رأس آنها اینکه نظام و رژیمی غاصب و اشغالگر در گوشه‌ای از جهان حضور پیدا کرده، حق آن سرزمین و مردمانش را غصب کرده و برای استمرار خود دست به نسل‌کُشی زده است. بعد از انقلاب اسلامی ایران بود که آن «بیداری اسلامی» آغاز شد.
دبیر پیشین جایزه «قلم زرین» با بیان آنکه آنچنان که اشاره کردم نیز نبرد مبارزان فلسطینیان با غاصبان سرزمین آباء و اجدادی‌شان بحث یک‌روزه؛ یک‌ماهه؛ یک‌ساله اخیر نیست و عقبه کهنی برای خود دارد. ادامه داد: حال که به دوره انحطاط اشغالگران رسیده‌ایم طبیعی است که این رژیم غاصب تلاش می‌کند با چنگ‌ودندان، خود را حفظ کند. اکنون به پرسش شما یعنی جایگاه و نقش ادبیات؛ شاعران و ادیبان در بازنمایی این اتفاق برسیم. در پاسخ باید گفت که آیا مگر ادبیات می‌تواند در مقابل این جنایات و نسل‌کشی چشم فروببندد؟
هنرجو تصریح کرد: بعد از انقلاب اسلامی؛ دیگر شاهد ادبیات خنثی یا ادبیات مبتنی بر «تغزل» نبودیم. به تعبیر دیگر می‌توان گفت در ادبیات بعد از انقلاب اسلامی ایران روایت مبتنبی بر بلندای «مهر، احساس و عاطفه» دیگر مانند دوران پیش از خود؛ تنها فصل تولیدات ادبی شاعران و نویسندگان ما نبود. البته که بخشی از ادای دین و بیان احساسات بشری نیز سهمی مهم از فضای ادبیات را به خود اختصاص داده است؛ اما بازنمایی آن صدای متفاوت و موقعیت انسان امروز در جامعه معاصر را ادبیات مشخص می‌کند. این درست همان رسالتی است که ادیبان و شاعران معاصر دارند؛ رسالتی که ذیل آن تلاش می‌کنند حرفشان از جنس روز، مسائل مبتلابه روز و مردمان امروز باشد.
سراینده دفتر شعر «گلوبند شکوفه» ادامه داد: شاهدیم که یک رمان در 200 تا 300 صفحه در قالب خط داستانی خود دنیا را متأثر می‌کند و به قولی تکان می‌دهد. رمانی که شاید درنهایت نگارش آن یک‌سال به طول انجامیده یا سرایش یک شعر که حاصل درنگ و تأملی شاعرانه است؛ اما گاه خروجی آن اشعار یا داستان و رمان‌ها محصول دَه‌ها و صدها سخنرانی و بیاینه را انجام می‌دهند.
صدای رسای ادبیات معاصر
هنرجو در پاسخ به این پرسش که آیا اشاره شما مبنی بر آنکه ادبیات معاصر «باید» محصول امروز باشد، باعث این نمی‌شود که تولیدات ادبی از شعر گرفته تا داستان دچار آسیب آثار دارای تاریخ‌مصرف‌دار شوند گفت: منظور من از قید «باید» آن است که ادبیات امروز نمی‌تواند نسبت‌به وقایع دوران حال و آنِ اکنون بی‌تفاوت باشد. امروزه دیگر شعر زینتی و تزیینی جایی در سرایش اشعار شاعران ندارد؛ یا اگر داشته باشد چنین اشعاری در مرتبه‌های پایین‌تر از بیان دغدغه‌های بشر امروز به زبان شعر و جهان زیبایی‌شناسانه آن قرار می‌گیرد. منظور من از وجود نداشتن شعر تزیینی به معنای نبود کامل آن نیست! منظورم آن است که اشعار با رویکرد اجتماعی و بیان حال زیست مردمان امروز؛ جای خود را به‌مراتب بیشتر و با سرعتی بالاتر میان مخاطبان باز می‌کنند.
سراینده دفتر شعر «اسم تو یعنی بهار» در تشریح و تبیین سخنانش تاکید کرد: منظورم از بیان این نکات تأکید بر این مؤلفه است که صدای هنر و ادبیات در زمان معاصر بلندترین، رساترین و قوی‌ترین صدا به شمار می‌رود.
جایگاه تبیینی تفکر ایدئولوژیک در ادب و شعر امروز
هنرجو در پاسخ به این پرسش که آیا منظور از اظهارات فوق این است که شعر معاصر امروز علاوه‌بر اینکه آینه‌ای صادق از رخدادهای اجتماعی بشر معاصر به شمار می‌رود برای جاودانی و ماندگاری از چنان استحکام زبان، لحن و قریحه هنرمندانه شاعر استفاده می‌کند که برای آیندگان نیز آورده‌های مختلف و متعددی داشته باشد؟ تصریح کرد: بی‌تردید و به‌یقین منظورم همین مؤلفه است؛ البته در این میان باید به مخاطب نیز توجه داشت که نسبت به آن اتفاق و رویداد که شاعر به بیان آن پرداخته، چه دیدگاه و نگرشی دارد. مخاطبان امروز؛ دیگر تنها افرادی پذیرنده نیستند و در مواجهه با هر داده و اطلاعاتی که به آنها ارائه می‌شود، دست به تدقیق و تفکر می‌زنند و بعد از استنتاج ذهنی به پذیرش یا عدم پذیرش آن اثر هنری و ادبی می‌پردازند.
سریانده دفتر شعر «یاس نجمه» افزود: امروز به واسطه وسعتِ دانش مخاطبان به لطف فضای مجازی، نه تنها در ایران که در تمام جهان شاهدیم که مخاطبان نسبت به تمامی محصولات هنری از شعر و ادبیات گرفته تا فیلم، موسیقی و تئاتر موضع می‌گیرند و اگر با آن اثر ارتباط برقرار نکنند به صراحت نظرشان را بیان می‌کنند. در حالی که در دهه‌های و سده‌های گذشته، مخاطبان محصولات هنری، تنها پذیرنده این آثار بدون واکنشی دیگر نسبت به آن بودند. به همین سبب است که امروز بستر ادبیات در قالب یک رمان یا یک شعر؛ خود بدل به یک جنبش و نهضتی می‌شود؛ یا همان اثر ادبی و شعر به بیان ایدئولوژی یک نظام و دولتمردان آن می‌پردازد.
عضو پیشین شورای تالیف کتاب‌های درسی با بیان آنکه انقلاب شکوهمند اسلامی، خوب به تنهایی آیینه تمام‌نمای این ادعا به شمار می‌روند خاطرنشان کرد: آثار ادیبان و شاعران معاصر کشورمان چه در حوزه برانگیختن نیروهای انقلابی و چه در بازنمایی آرمان‌های انقلاب و معرفی چشم‌انداز آن بالاترین نقش را در حوزه اطلاع‌رسانی و فراگیری گفتمان فرهنگی انقلاب برعهده داشتند. به عنوان نمونه می‌توانیم به سرودهای پیش و پس از انقلاب اسلامی یا سرودهای دوران دفاع مقدس در این حوزه اشاره کنیم. این تنها یکی از صدها نمونه تولید ادبی با محوریت واکنش ادیبان و شاعران به جامعه امروز، رخدادها و فعلیت‌های آن به عموم مخاطبان است که خود بستری برای آگاهی‌بخشی و در ادامه دستِ یاریگر برای حرکت انقلابی مردمان ایران جهت به زیر کشیدن رژیم ستم‌شاهی بود.
سیدحسن نصرالله تنها دبیرکل حزب‌الله نبوده و نیست
هنرجو در ادامه این گفت‌وگو با تاکید بر آنکه حال تمام این مؤلفه‌ها را می‌توانیم به شهادت «سید مقاومت» مرتبط کنیم و زلف این عقبه سترگ را با زلف این اتفاق تلخ و صعب گره بزنیم تصریح کرد: نکته حائز اهمیت در این میان آن است که شهید «سیدحسن نصرالله» هیچگاه تنها یک دبیرکل و یکی از رهبران نام‌آور نهضت و جنبش مقاومت و نیروهای حزب‌اللهی شیعه در بخشی از لبنان نبوده است؛ او میراثدار شهدایی چون «شهید موسوی» است و خود سردمدار سه دهه ایستادگی و مقاومت در برابر همان رژیم غاصب است. پس بعد از شهادت او ادبیات ما به‌ویژه حوزه شعر که تولید و ارائه آن با سرعتی بسیار بیشتر از فضای داستان، رمان و آثار سینمایی زمان می‌برد؛ نمی‌تواند نسبت به این مسئله بی‌تفاوت باشد.
این عضو «انجمن قلم» ایران ادامه داد: اینجاست که می‌بینیم به فاصله کوتاهی از این اتفاق تلخ بسیاری از شاعران معتقد به آرمان و نهضت مقاومت و علاقه‌مندان به میراث گرانسنگ «سید مقاومت»، دست به سرایش شعر و ارائه آن به مخاطبان می‌زنند.
لزوم خط تمییز میان ادبیات تهییجی و تبیینی
هنرجو در پاسخ به پرسش پایانی این گفت‌وگو، در مواجهه با این مهم که از زبان کارشناسان و منتقدان ادبی اغلب اینگونه عنوان می‌شود که ادبیاتی که به آن و گاه وقوع اتفاق و رویدادی تولید می‌شود، بیشتر بر نگاه تهییجی و بهره‌مند از شور و احساس است و ادیبان و شاعران هر چه از آن اتفاق فاصله می‌گیرند بعد از ته‌نشست آن رویداد و مشخص شدن ابعاد تحلیلی و تبیینی آن دست به آثار سترگ می‌زنند و این گذاره را درباره ادبیات دفاع مقدس در تاریخ معاصر کشورمان به‌خوبی شاهد بوده‌ایم؛ در موافقت یا مخالفت با این گذاره گفت: به‌شخصه معتقدم انسان وقتی از دور به یک کوه نگاه می‌کند عظمت آن را بیشتر می‌بیند و همین انسان اگر پای دامنه آن کوه بایستد شاید متوجه عظمت آن کوه نشود.
سراینده شعر ماندگار «نماز هواپیما» با بیان آنکه در این میان بحثی ظریف وجود دارد؛ منظورم آن است که من با هر دو رویکرد یعنی هم «ادبیات تهییجی» به گاه وقوع رخدادی بزرگ و سترگ مانند دفاع مقدس یا شهادت دبیرکل حزب‌الله و هم «استمرار تولید آثار ادبی بر مدار تحلیل و تبیین» طی گذار زمان از آن رویداد بزرگ موافقم تصریح کرد: اتفاق تلخ اینجاست که باز آسیب همان مؤلفه آشنا، یعنی حضور در میدان و شهود تجربه زیسته در میان خلق چنین آثار ادبی پایش به میان می‌آید. تردید وجود ندارد که جنس چنین تجربه‌ای به خلق اثر ادبی غنا و صلابت می‌بخشد. به همین سبب است که وقتی با آثار ادبی تولید شده در دوران دفاع مقدس و یا دهه نخست بعد از آن مواجه می‌شویم در کنار آن نگاه تهییجی؛ صلابت، شفافیت و صداقت را به‌خوبی درک می‌کنیم و هر چه از آن دوران فاصله می‌گیریم شاهد ظهور نویسندگان نسل دوم و سومی می‌شویم که آن سال‌ها را درک نکرده‌اند. حتی با وجود نگاه تحلیلی شکل گرفته در حوزه ادبیات؛ اما آثار ادبی آنها آن شور، حلاوت و صلابت آثار گذشتگان را ندارند یا شاید چنین مولفه‌هایی در آثارشان کم‌رنگ‌تر جلوه می‌کند.
سراینده شعر ماندگار و جریان‌ساز «کوچه فرشته‌ها» افزود: واقعیت آن است که ما امروز از نسلی که جنگ را ندیده نمی‌توانیم انتظار داشته باشیم که بدون رجوع به آن اسناد؛ یعنی آثار ادبی تولید شده در دوران حماسه هشت ساله دفاع مقدس و یا سال‌های ابتدایی بعد از آن حماسه دست به خلق اثر دفاع مقدس بزند مگر آنکه آن نویسنده نسل سوم نگاهی جامع به آن مستندات داشته باشد. تردید نکنید اگر چنین مسئله مهمی مورد توجه قرار نگیرد؛ به قطع و یقین روایت او با لکنت‌های فراوانی مواجه خواهد بود.
این شاعر و منتقد ادبی یادآور شد: در مقابل این تفکر باید به این مسئله نیز توجه داشت که ما نمی‌توانیم از نویسندگان دفاع مقدس که در آن سال‌های حماسه هشت ساله و یا دهه نخست بعد از آن دست به خلق آثار ادبی در قالب نظم و نثر زده‌اند انتظار «همینگوی»؛ یا «حافظ» و «سعدی» داشته باشیم. چنانکه انتظار ما در آن زمان از «ادبیات» بیش از آنکه بر «ادبیت» استوار باشد؛ مطالبه‌گر حماسه؛ شور؛ غرور و افتخار ملتی است که رزمندگانش در برابر متجاوزان به خاک سرزمینشان تا رسیدن به قله شهادت پای کشور ایستاده‌اند.
هنرجو در پایان تصریح کرد: ایجاد خط تمییز میان این دو مؤلفه است که می‌تواند چشم‌اندازی راستین را در حوزه آسیب‌شناسی ادبیات دفاع مقدس در دو گونه نظم و نثر پیش روی هر ناقدِ عادل و منصفی بگشاید. اگر نگاهمان بر مدار نقد ادبیات دفاع مقدس بر چیزی غیر از این نگرش استوار باشد؛ به‌تحقیق آن نقد به این سبب که یا به این‌سو و یا به طرف دیگر غلتیده به یقین در انتقال معنا به مخاطب خود با چالش‌های عمده‌ای مواجه خواهد بود.
گفت‌گو از امین خرمی
انتهای پیام
source