رمضان در ایران؛ از نان نذری تا حنای مراد!

درست از لحظه‌ای که اولین هلال ماه رمضان در آسمان دیده می‌شود، حال و هوای شهرها تغییر می‌کند. خیابان‌ها شلوغ‌تر، بازارها پررونق‌تر و خانه‌ها گرم‌تر می‌شوند. بوی نان تازه‌ی سحرگاهی، صدای مناجات شبانه و طعم شیرین زولبیا و بامیه، همه و همه نشان از آغاز فصلی دارند که تنها یک ماه نیست، بلکه جریانی زنده از ایمان، مهربانی و همدلی است.

هرچند زندگی مدرن، بسیاری از سنت‌های قدیمی را کم‌رنگ کرده اما هنوز هم در گوشه و کنار این سرزمین، آئین‌ها و رسم‌هایی جریان دارد که یادآور رمضان‌های پررنگ و اصیل گذشته هستند. از سحری‌های دورهمی تا نذری‌های ساده‌ی کوچه‌بازاری تا شب‌زنده‌داری‌های پر از نور و دعا، رمضان همچین جایی در دل مردم دارد. حالا بیایید نگاهی بیندازیم به این ماه مبارک در شهرهای مختلف ایران؛ به رسم‌هایی که نسل‌ها در دل خود حفظ کرده‌اند و هنوز هم این ماه را به یکی از زیباترین فصل‌های زندگی تبدیل می‌کنند.

کرمانشاه؛ طنین طبل‌های سحری و همسایگی

در روزگاری که ساعت و زنگ هشدار هنوز اختراع نشده بود، شهر کرمانشاه شب‌های رمضان را با نوای طبل‌های سحری به صبح می‌رساند. «جارچی رمضان»، مردی که مسئول بیدار کردن مردم بود، شب‌ها در کوچه‌های شهر می‌چرخید، طبل می‌کوبید و با صدای بلند روزه‌داران را به بیدار شدن دعوت می‌کرد اما در دوران قاجار، بیدار باش رمضان شکوه بیشتری پیدا کرد؛ توپ‌هایی که با گلوله‌های مشکی شلیک می‌شدند و صدای نزدیک شدن به اذان صبح را به تمام شهر می‌رساندند. حتی اعلام رؤیت هلال ماه هم با همین روش انجام می‌شد.

اما زیبایی رمضان در کرمانشاه تنها به این آداب ختم نمی‌شود. رسم «کاسه همسایه»، نمونه دیگری از مهربانی مردم این دیار است. در این آئین، خانواده‌ها یک وعده‌ی کامل از غذای افطار خود را برای همسایه‌شان می‌فرستند. این سنت زیبا در تمام طول ماه رمضان ادامه دارد به این امید که هیچ سفره‌ای بی افطار نماند.

سیستان؛ هیچ اجاقی خاموش نمی‌ماند

در سیستان، رمضان رنگ دیگری دارد؛ رنگ آتش اجاق‌های با طعم مهربانی. مردم این منطقه سنتی دیرینه دارند که به «آرَک و بَرَک» معروف است، به معنای آوردن و بردن. در این رسم، اگر از دودکش خانه‌ای دود بلند شود، نشان می‌دهد که غذایی در حال پخت است. اهل آن خانه باید از غذای خود سهمی به خانه‌هایی ببرند که دود آن را دیده‌اند. این سنت نه‌تنها نماد همدلی است، بلکه فلسفه‌ای عمیق از مهمان‌نوازی را در خود دارد؛ هیچ اجاقی خاموش نمی‌ماند و هیچ خانه‌ای بی افطار نمی‌شود.

آذربایجان شرقی؛ از غبارروبی مساجد تا دوختن کیسه‌ی برکت

در آذربایجان شرقی، رمضان از نیمه‌ی شعبان آغاز می‌شود. مردم این منطقه در روزهای منتهی به ماه مبارک، خانه‌تکانی می‌کنند، مساجد را غبارروبی کرده و با دل‌هایی آماده، به استقبال این ماه عزیز می‌روند.

اما یکی از رسم‌های این منطقه، دوختن «کیسه‌ی برکت» است. در آخرین جمعه یا پنجشنبه‌ی رمضان، زنان و دختران در خانه‌هایشان پارچه‌ای کوچک می‌دوزند، مقداری پول در آن می‌گذارند، دعا می‌خوانند، فوت می‌کنند و آن را در صندوقچه‌ی خود تا سال آینده نگه می‌دارند. باورشان این است که این کیسه برکت را به خانه‌شان می‌آورد و آن‌ها را از بی‌پولی در امان نگه می‌دارد.

اما سنت‌های آذربایجان تنها به برکت ختم نمی‌شود. زنانی که بچه دار نمی‌شوند در برخی از روستاهای این استان در روز جمعه‌ی آخر ماه رمضان، هنگام عصر به مسجد می‌روند و دو رکعت نماز حاجت می‌خوانند. سپس از مسجد خارج شده و به خانه‌ی هفت زنی که نامشان فاطمه است می‌روند و از هرکدام تکه‌ای پارچه می‌گیرند. آن‌ها از این تکه‌ها، پیراهنی بچه‌گانه به نام «پیراهن فاطمه» می‌دوزند و تا ماه رمضان سال آینده نزد خود نگه می‌دارند، به امید اینکه خداوند دعایشان را مستجاب کند و فرزنددار شوند.

‌تبریز؛ رمضان در آینه‌ی نور

رمضان در تبریز با تصویری خاص آغاز می‌شود؛ تصویری که در آینه نقش می‌بندد. برخی از خانواده‌های تبریزی بر این باورند که پس از رؤیت هلال ماه رمضان، اگر به آینه نگاه کنند و بر پیامبر صلی الله علیها و خاندانش درود بفرستند، برکت و سلامتی در تمام روزهای این ماه عزیز همراهشان خواهد بود.

لرستان؛ رمضان با طعم «کاسم سا»

ماه رمضان در لرستان، ماه مهرورزی و بخشش است. با شروع این ماه، رسم دیرینه‌ای در میان مردم این خطه زنده می‌شود که به آن «کاسم سا» می‌گویند. طبق این آئین، مردم در سحر و افطار بخشی از غذای خود را برای همسایگان می‌فرستند تا هیچ خانه‌ای بی سفره‌ی افطار نماند. زنان لرستانی، که دستپخت‌شان زبانزد است، در این ماه سفره‌های خود و اطرافیانشان را با شیر برنج، شله زرد و حلوا رنگین‌تر می‌کنند.

زنجان؛ رمضان با طنین سوت کارخانه و کیسه‌ی برکت

رمضان در زنجان، آمیخته‌ای از آئین‌ها و رسم‌های قدیمی است. در گذشته، کوبیدن در خانه‌ها، شلیک توپ‌های مشقی و مناجات‌خوانی از پشت‌بام‌ها از راه‌های بیدار کردن مردم برای سحر بود اما در سال‌هایی که کارخانه‌ی کبریت‌سازی زنجان تأسیس شد، سوت این کارخانه وظیفه‌ی اعلام سحر و افطار را به عهده گرفت.

یکی دیگر از رسم‌های جالب زنجانی‌ها دوختن «برات کیسه‌سی» است. این رسم به این صورت بود که مادر خانواده، بین دو نماز ظهر و عصر و در هنگام دعاهای بعد از نماز، کیسه‌ای را با پارچه‌ای تازه و مناسب در مسجد می‌دوخت. برای بریدن نخ و پارچه، به‌جای چاقو یا قیچی، از دندان‌های خود استفاده می‌کرد. در قسمت پایین کیسه نیز یک سکه‌ی «پول» قرار می‌دادند تا از سایر پول‌هایی که در طول سال داخل آن گذاشته می‌شد، جدا بماند.

بختیاری‌ها؛ «حنای مراد» و آرزوهایی که رنگ می‌گیرند

زنان بختیاری برای اجابت حاجت‌هایشان، رسم زیبایی دارند که در ۲۷ روز ماه رمضان انجام می‌شود. آن‌ها با سینی‌هایی پر از حنا به مسجد می‌روند و از حنای یکدیگر، با قاشق مقداری برداشته و به سینی خود اضافه می‌کنند. این ترکیب‌شدن حناها نشانی از یکی شدن آرزوها و دعاهایشان است. آن‌ها این حنا را نگه می‌دارند و در روز عید فطر، با گلاب ترکیب کرده و به دستان و پاهایشان می‌بندند. باور دارند که این رسم که «حنای مراد» نام دارد، حاجت‌هایشان را برآورده خواهد کرد.

شیراز؛ «کلوخ‌اندازون»، آخرین جشن پیش از رمضان

در شیراز، رمضان با جشنی به نام «کلوخ‌اندازون» یا «روز والون» آغاز می‌شود. آخرین جمعه‌ی ماه شعبان، مردم شیراز دسته‌دسته راهی باغ‌ها و گردشگاه‌های اطراف شهر می‌شوند و این روز را با تفریح و شادمانی به شب می‌رسانند. باور دارند که ماه رمضان، ماه عبادت و راز و نیاز است و پیش از ورود به این ماه، باید دل را شاد کرد و برای یک ماه پر از معنویت آماده شد.

کرمان؛ رمضان با طعم قُوَتو و نوای «الله رمضانی»

در کرمان، ماه رمضان با شکوه و رسم‌های خاصی همراه است. مردم این خطه تلاش می‌کنند هرگونه جشن و مراسمی را پیش از آغاز رمضان در ماه شعبان برگزار کنند تا با فرارسیدن این ماه، دل و جانشان را وقف عبادت و روزه‌داری کنند.

یکی از رسم‌های که در گذشته زنان سالخورده‌ی کرمانی آن را انجام می‌دادند، زدن مقدار کمی قهوه‌ی حل‌شده بر پیشانی بود؛ سنتی که مردم اعتقاد داشتند به برکت و آرامش بیشتر کمک می‌کند اما شاید یکی از زیباترین رسوم کرمانی‌ها در رمضان، «سر روزه‌ای» باشد. طبق این آئین، دختران و پسرانی که برای اولین بار روزه گرفته‌اند، از طرف بزرگ‌ترها هدیه‌ای دریافت می‌کنند. این رسم، کودکان را برای ورود به مرحله‌ی تازه‌ای از زندگی و انجام فریضه‌های دینی علاقه‌مند می‌کند و خاطره‌ای ماندگار از اولین روزه‌ی عمرشان در ذهنشان باقی می‌گذارد.

اما شب‌های رمضان در کرمان حال و هوای دیگری دارد. پسران کرمانی در شب‌های قدر با خواندن «الله رمضانی» و دختران با انجام آئین «کلیدزنی» به در خانه‌ها می‌روند. همچنین این ماه مبارک در کرمان با طعم قوتو نیز شناخته می‌شود. این خوراکی مقوی که ترکیبی از گیاهان و دانه‌های مغذی است، از گذشته تا امروز نه‌تنها در سفره‌های افطار کرمانی‌ها جایگاه ویژه‌ای داشته، بلکه به‌عنوان نذری در میان نیازمندان توزیع می‌شود.

اصفهان؛ نانی به رسم عشق و کرامت

اصفهان، شهری که به‌واسطه‌ی پل‌های تاریخی و مساجد باشکوهش شناخته می‌شود، در ماه رمضان جلوه‌ای متفاوت پیدا می‌کند. یکی از سنت‌های قدیمی اصفهانی‌ها، پخش نان رایگان در روز ۱۵ رمضان، هم‌زمان با میلاد امام حسن مجتبی علیه‌السلام است. نانوایی‌ها در این روز نان‌هایی را به مردم اهدا می‌کنند و اغلب هزینه‌ی این نان‌ها را مردم شهر تأمین می‌کنند. در سال‌های اخیر، این رسم شکل گسترده‌تری به خود گرفته است؛ واحدهای سیار نان را میان نیازمندان، مراکز بهزیستی، زندان‌ها و بیمارستان‌ها توزیع می‌کنند، تا هیچ‌کس در این روز عزیز بی‌بهره نماند.

ترکمن‌ها؛ رمضان در آغوش پاکی

در مناطق ترکمن‌نشین، رمضان تنها یک ماه عبادت نیست، بلکه فرصتی برای خانه‌تکانی دل و زندگی است. حداقل یک هفته پیش از آغاز رمضان، مردم ترکمن با نظافت خانه و تهیه‌ی مایحتاج، خود را برای این ماه آماده می‌کنند. در آخرین جمعه‌ی پیش از رمضان، مردم به‌صورت گروهی به مساجد می‌روند، غبار از خانه‌ی خدا می‌روبند و آن را برای پذیرایی از نمازگزاران مهیا می‌کنند. یکی از رسم‌های زیبای ترکمن‌ها، اهدای سجاده‌هایی از جنس قالیچه و نمد به نام «نماز لیق» به مسجد است. این سجاده‌ها که با عشق و نیت خالصانه به مسجد هدیه می‌شوند، نشانه‌ای از پیوند ترکمن‌ها با سنت‌های مذهبی‌شان است.‌

طبل‌زنی در خراسان شمالی

در بجنورد، هنگام سحر سه نوع طبل نواخته می‌شد که هرکدام معنای خاصی داشت. طبل اول با آهنگی به نام «قره خاتون، تو پلو بیشر» نواخته می‌شد و هدف از آن، بیدار کردن خانم خانه بود تا برای آماده کردن سحری برخیزد. طبل دوم، با آهنگ «قره خاتون، قازانه دیشر»، به این معنا بود که خانم خانه باید دیگ غذا را پایین بیاورد. با شنیدن این طبل، تمام اعضای خانواده برای خوردن سحری بیدار می‌شدند. در نهایت، طبل سوم زمان اذان را اعلام می‌کرد و پس از آن، مؤذن اذان می‌گفت.

یکی دیگر از رسوم ترکمن‌های خراسان شمالی، برپایی نماز «تراویج» است. علاوه بر اقامه نمازهای یومیه و ختم قرآن، ترکمن‌ها شب‌ها در مساجد نماز جماعتی به نام تراویج برگزار می‌کنند. این نماز ۲۰ رکعتی، در قالب ۱۰ نماز دو رکعتی، پس از نماز عشاء به جماعت خوانده می‌شود. همچنین در میان ترکمن‌ها رسم بر این است که هرکس زودتر ماه را ببیند، سوره بقره را تلاوت کند. آنان بر این باورند که این کار باعث تقویت بینایی شده و ثواب زیادی دارد.

کاشان؛ از نخل‌گردانی تا جیرجیرونی

رمضان در کاشان با آیین‌هایی همراه است که برخی از آن‌ها به‌تازگی در فهرست میراث فرهنگی کشور ثبت شده‌اند. یکی از این آئین‌ها، «نخل‌گردانی» در شب ۲۱ رمضان است؛ مراسمی که به نشانه‌ی عزاداری و سوگواری شهادت امیرالمومنین علیه‌السلام برگزار می‌شود. در این آئین، مردم نخل‌هایی چوبی و بزرگ را که نماد تابوت است، با پارچه‌های مشکی و سبز در کوچه‌ها و معابر می‌گردانند.

اما در شب‌های پایانی رمضان، آئین دیگری در کاشان و روستاهای اطراف آن برگزار می‌شود؛ «جیرجیرونی». شب ۲۷ رمضان، مردان کاشانی در دسته‌های ۵ تا ۱۰ نفری، پس از اذان مغرب به در خانه‌هایی می‌روند که در آن‌ها پسران مجرد زندگی می‌کنند. آن‌ها با خواندن اشعاری زیبا، برای این جوانان آرزوی ازدواجی نیکو و پر برکت می‌کنند. صاحب‌خانه نیز، به رسم مشتلق (مژدگانی) هدیه‌ای به این مهمانان ناگهانی تقدیم می‌کند.

رمضان در ایران، چیزی فراتر از یک ماه روزه‌داری است؛ فصلی از مهر، همدلی و پیوندهای عمیق فرهنگی که قرن‌ها در تار و پود این سرزمین تنیده شده است. هر گوشه‌ای از ایران، قصه‌ای از این ماه دارد؛ از سفره‌های افطاری ساده و صمیمی گرفته تا نغمه‌های سحری که در کوچه‌های قدیمی طنین‌انداز می‌شود. از بادهای نرم دشت‌های ترکمن‌صحرا تا شب‌های نورانی اصفهان، از کوچه‌باغ‌های شیراز تا حیاط‌های پر از عطر نان در تبریز، رمضان، ضربان زندگی را آرام‌تر و دل‌ها را به هم نزدیک‌تر می‌کند. این ماه، فرصتی است برای زنده نگه داشتن سنت‌هایی که در گذر زمان رنگ نباخته‌اند؛ لحظاتی که در آن، عطر ایمان و مهرورزی در هوای ایران می‌پیچد و زندگی، رنگی از آسمان می‌گیرد.