اشاره: در آستانه ورود به سده دوم فعالیت حوزه علمیه قم بیش از هر زمان دیگری نیاز به بازخوانی گفتمان انقلابی در این نهاد اصیل دینی احساس می‌شود. رهبر معظم انقلاب در بیانیه‌ی تاریخی خود به مناسبت صدسالگی بازتأسیس حوزه علمیه قم با نگاهی ژرف به تحولات گذشته و چشم‌اندازی راهبردی به آینده بر ضرورت احیای روحیه انقلابی در ساحت‌های علمی، فرهنگی و تبلیغی حوزه تأکید کرده‌اند. گفتمانی که ریشه در سنت علما و مراجع بصیر، مردمی و مقاوم دارد؛ چهره‌هایی چون شیخ فضل‌الله نوری، آیت‌الله حائری، آیت‌الله بروجردی و امام خمینی(ره) که هر یک در مقطع تاریخی خود، حوزه را به‌مثابه پایگاهی اثرگذار در مسیر احیای دین و تحقق عدالت دینی بازتعریف کردند. امروز در فضای پُرچالش فکری، فرهنگی و رسانه‌ای نقش حوزه در مواجهه با پدیده‌هایی چون حوزه سکولار، آندلوسیزاسیون و تجمل‌گرایی نظام‌مند، بسیار تعیین‌کننده است.
محمد حسن‌پور پژوهشگر رسانه و تبلیغ دینی در گفت‌وگویی با خبرنگار سرویس فرهنگی و اجتماعی خبرگزاری رسا، با نگاهی علمی و تحلیلی به چیستی، الزامات و موانع گفتمان انقلابی در حوزه علمیه قم می‌پردازد و در مسیر ارائه راهکارهایی برای نوسازی تبلیغ دینی و حضور فعال رسانه‌ای طلاب، افقی نو به‌سوی آینده ترسیم می‌کند.
آنچه در ادامه می‌خوانید مشروح این گفت‌وگوی تفصیلی است که تقدیم مخاطبان گرامی می‌شود.
رسا ـ در ابتدا بفرمایید منظورتان از گفتمان انقلابی در حوزه علمیه قم چیست؟ چه شاخصه‌هایی برای این گفتمان قائل هستید؟
پیش از آنکه وارد بحث اصلی شویم و به تبیین مفهوم «گفتمان انقلابی» و شاخصه‌های آن بپردازیم شایسته است با استناد به بیانیه رهبر معظم انقلاب به همایش صد سالگی حوزه علمیه قم نگاهی تاریخی به این موضوع داشته باشیم. رهبر معظم انقلاب در این بیانیه با اشاره به دوران مرحوم آیت الله نایینی و بررسی تحولات فکری و سیاسی آن دوران به شکل‌گیری جریان‌هایی اشاره می‌کنند که در نهایت به ظهور چهره‌هایی همچون شیخ عبدالکریم حائری یزدی در حوزه علمیه قم منجر شد.
ایشان همچنین به نقش مهم و تأثیرگذار شیخ فضل‌الله نوری در جریان مشروطه اشاره می‌کنند و در ادامه با مروری بر سرنوشت استادشان و اتفاقاتی که پس از درگذشت مرحوم سید عبدالله بهبهانی و در بحبوحه فتنه‌ها رخ داد روشن می‌سازند که چگونه این تجربیات موجب جهت‌گیری خاصی در بین برخی علما شد.
با بررسی دیگر سخنان مقام معظم رهبری درمی‌یابیم که گفتمان انقلابی ریشه در مرجعیتی دارد که نسبت به فتنه‌ها و انحراف‌ها بیدار و حساس است. این گفتمان در هر دوره‌ای می‌تواند در قالب فرد یا جریانی ظهور کند؛ خواه به شکل مقاومتی چون شیخ فضل‌الله نوری که تا پای چوبه دار ایستادگی می‌کند خواه در چهره‌هایی چون سید مجتبی نواب صفوی یا در اقداماتی چون تأسیس حوزه علمیه توسط آیت‌الله حائری یزدی.
در دوره‌ای دیگر این گفتمان ممکن است با نهضت علمی مراجع بزرگی همچون آیت‌الله بروجردی پی گرفته شود که با پایه‌گذاری مکتب قم بستر تحولات بعدی را فراهم کردند. حتی می‌توان امام موسی صدر را که از شاگردان حوزه‌ی قم بود و با رفتن به لبنان نقش‌آفرینی کرد در همین چارچوب تحلیل کرد.
انقلابی‌گری در هر برهه‌ای متناسب با شرایط زمانه شکل و جلوه‌ی متفاوتی پیدا می‌کند. چنان‌که رهبر معظم انقلاب نیز از تعبیر «برون‌گرا» برای این جریان استفاده می‌کنند. برون‌گرایی به این معناست که جریان انقلابی باید نیازهای واقعی و موجود جامعه را شناسایی کرده و متناسب با آن واکنش نشان دهد.
گاهی این واکنش در قالب مبارزه‌ی مسلحانه ظاهر می‌شود و زمانی دیگر سلاح یک انقلابی کتاب و قلم است. مهم آن است که این گفتمان همواره بیدار، مردمی و متعهد به آرمان‌های اسلامی باشد.
در نقطه‌ی مقابل رهبر معظم انقلاب از نوعی حوزه‌ی بی‌تفاوت و منزوی سخن می‌گویند که از آن با عنوان «حوزه سکولار» یاد می‌کنند؛ حوزه‌ای که نه در برابر فتنه‌ها موضع‌گیری دارد نه دغدغه‌ی حضور در جامعه و حل مسائل آن را.
رسا ـ به نظر شما برای تداوم و تعمیق گفتمان انقلابی در حوزه علمیه قم در سده پیش رو چه الزامات علمی، فرهنگی و ساختاری وجود دارد؟ تحول در نظام آموزشی حوزه چه نقشی در تقویت یا تضعیف این گفتمان دارد؟
با توجه به دید گسترده‌ای که رهبر معظم انقلاب نسبت به جایگاه حوزه دارند می‌توان از بیانات ایشان بهره فراوانی برد، ایشان در کنار تأکید بر «برون‌گرایی» حوزه و تمجید از افتخارات علمی علما و مراجع گذشته در عین حال انتقاد ظریفی را نیز مطرح می‌کنند. انتقاد ایشان متوجه نوعی فرو رفتن در چارچوب سنتی کتاب‌های حوزوی و نوعی گسست از نیازهای عینی و روز جامعه است.
رهبر معظم انقلاب با صراحت می‌گویند که ما پس از گذشت دهه‌ها از تشکیل حکومت اسلامی هنوز نتوانسته‌ایم یک «مانیفست اقتصادی» جامع ارائه دهیم. این مسئله را می‌توان به سایر عرصه‌ها نیز تعمیم داد.
ایشان پیشنهاد می‌دهند که برای پاسخ‌گویی به نیازهای جامعه‌ی امروز باید حوزه با سرعت عمل بیشتری اقدام به تولید مانیفست‌های فکری، فرهنگی، تبلیغی و رسانه‌ای کند؛ مانیفست‌هایی که بتوانند به صورت نظام‌مند، جهت‌گیری‌ها و راهبردهای ما را در عرصه‌های مختلف مشخص کنند.
این مانیفست‌ها باید متناسب با اقتضائات روز و با نگاه به شرایط محیطی تنظیم شوند؛ چه برای طلاب و نخبگان حوزوی و چه برای نهادهای حقوقی مرتبط با حوزه. این مانیفست‌ها باید به‌گونه‌ای طراحی شوند که بتوانند الگوهای اجرایی برای سطوح کلان نظام آموزشی و فرهنگی کشور – از جمله دانشگاه‌ها – فراهم سازند.
رهبر معظم انقلاب حوزه‌ی تبلیغ را نیز بسیار مهم دانسته‌اند. ایشان در کنار تأکید بر «جهاد علمی» به‌ویژه بر ضرورت «جهاد تبلیغی» تأکید دارند. به باور ایشان ما امروز درگیر یک جنگ نابرابر در عرصه‌ی فکری، فرهنگی و رسانه‌ای هستیم. تنها با تکیه بر «جهاد تبلیغی و علمی» می‌توانیم از تهدیدهای موجود عبور کرده و به پیروزی برسیم.
ایشان در سخنان گوناگون خود از جمله در همین بیانیه بارها به نمونه‌ها و مصادیق عینی این رویکرد اشاره کرده‌اند که همگی نشان می‌دهد برای تحقق تحول در نظام آموزشی حوزه باید از انفعال و قالب‌های سنتی صرف عبور کرده و به تولید فکر و گفتمان در سطحی راهبردی و متناسب با نیازهای امروز دست زد.
رسا ـ مهم‌ترین موانع فکری، ساختاری و فرهنگی پیش‌روی گفتمان انقلابی در حوزه علمیه قم را چه می‌دانید؟
در این بخش نیز به کلام رهبر معظم انقلاب استناد می‌کنم. ایشان با اشاره به مفاهیم «موافق» و «مخالف» در سطوح طلبگی، تأکید می‌کنند که یک طلبه پس از طی دوره‌های تحصیل باید نسبت به مسائل زمانه‌اش آگاه و حساس باشد.
ایشان به عنوان مثال از شخصیت‌هایی چون علامه کنی و میرزای شیرازی یاد می‌کنند؛ علمایی که در دل جامعه حضور داشتند، با مردم در ارتباط بودند و از نزدیک با نیازها و مسائل روز مواجه می‌شدند. این ارتباط نزدیک موجب می‌شد که آنان نسبت به شبهات و تحولات روز واکنش‌های به‌موقع، مؤثر و متناسب نشان دهند.
یکی از مهم‌ترین نکاتی که امروزه تضعیف شده، همین بودن در میان مردم است؛ نه صرفاً در سطحی مانند اقامه نماز جماعت یا ارتباط تشریفاتی بلکه به‌معنای واقعی کلمه یعنی درک عمیق از مسائل و خواسته‌های مردم و زندگی در سطح عمومی جامعه.
رهبر معظم انقلاب بارها از علمای گذشته چون میرزای شیرازی به عنوان الگو یاد کرده‌اند و تأکید می‌کنند که مراجع و بزرگان دینی باید در برابر مسائل جامعه و حتی آسیب‌های احتمالی به نظام اسلامی، موضع‌گیری فعال و روشنگرانه داشته باشند.
اگر طلاب از نقش راهبری خود در قبال امام جامعه و ولی فقیه غافل شوند و در برابر مسائل زمانه سکوت پیشه کنند این سکوت، نتایجی خسارت‌بار به همراه خواهد داشت، رهبر معظم انقلاب بارها از شیخ فضل‌الله نوری به عنوان یک نمونه بارز و قابل‌تأمل یاد می‌کنند؛ عالمی که با وجود تهدیدهای جانی در میدان ایستادگی کرد و هزینه‌ی جهاد خود را با جان پرداخت.
ایشان تأکید دارند که اگر حوزه علمیه امروز قیام و جهاد لازم را در عرصه‌های مختلف – اعم از تبلیغ نوین، حضور اجتماعی، ارتباط با نسل جدید، و ارتقای علمی – انجام ندهد ممکن است شاهد فاجعه‌ای تاریخی باشیم؛ فاجعه‌ای که نه‌تنها حوزه بلکه کل جهان تشیع را در برابر سلطه‌ی کفر آسیب‌پذیر می‌سازد.
رهبر معظم انقلاب در همین زمینه به هشدار تاریخی درباره «آندولوسی‌سازی» اشاره می‌کنند. یعنی این‌که اگر ما مسائل بنیادینی همچون عدالت اقتصادی را اصلاح نکنیم و در دام تجمل‌گرایی و اشرافی‌گری بیفتیم – همانند آنچه در سرنوشت قوم موسی و قارون رخ داد – عذاب الهی محتمل خواهد بود.
پدیده آندلوسیزاسیون یک زنگ خطر جدی برای ماست چراکه در تاریخ نمونه‌ی عینی آن رخ داده است.
رسا ـ رسانه‌ها از جمله فضای مجازی در تضعیف یا تقویت این گفتمان چه نقشی دارند؟
در رابطه با نقش رسانه‌ها در تحقق گفتمان انقلابی باید به یک نکته اساسی توجه کرد: رسانه‌ها دو کارکرد اساسی دارند؛ نخست کارکرد تهاجمی یا آفندی و دوم کارکرد تدافعی یا پدافندی.
رهبر معظم انقلاب در بیانات‌شان بر این نکته تأکید دارند که ما باید ابتدا ابزارهای روز تبلیغ را به‌خوبی بشناسیم و بر آن‌ها مسلط شویم. پس از آن ورود ما به عرصه رسانه باید با رویکردی آفندی (تهاجمی) صورت گیرد؛ یعنی ما باید تولیدکننده‌ی معنا، پیام و محتوا باشیم نه صرفاً واکنش‌دهنده.
البته در مرحله بعد با وجود مسلط بودن بر ابزار تبلیغی و رسانه‌ای نباید نسبت به هجمه‌های دشمن بی‌تفاوت باشیم. بلکه باید در موضعی پدافندی با قوت و قدرت وارد عمل شویم و در برابر سفسطه‌ها، مغالطه‌ها و آتش سنگین شبهات دشمنان ایستادگی کنیم. این یک نبرد جدی است که از سویی با دشمن خارجی سر و کار دارد و از سوی دیگر در داخل نیز نیازمند شکل‌گیری یک گفتمان درون‌حوزوی قدرتمند است.
رهبر انقلاب در سفر سال ۱۳۸۹ خود به شهر قم به صراحت درباره‌ی شکل‌گیری حوزه‌ی سکولار هشدار دادند و فرمودند: «من زمزمه‌های آن را می‌شنوم و لرزش‌های آن را احساس می‌کنم.» این هشدار نشان می‌دهد که اگر حوزه به‌موقع در برابر تهدیدات فکری، فرهنگی و تبلیغی واکنش نشان ندهد ممکن است در مسیر بی‌خاصیت شدن گام بردارد.
شکل‌گیری «مانیفست فکری و تمدنی» برای حوزه امری ضروری و فوری است. اما این مانیفست تنها زمانی به‌ثمر می‌نشیند که رسانه‌های تخصصی دینی و حوزوی وارد میدان شوند و از طریق کارگروه‌های متعهد و نخبگان حوزه تولید گفتمان کنند.
رهبر معظم انقلاب با اشاره به گذشت ۴۸ سال از پیروزی انقلاب اسلامی و بیش از یک قرن از تأسیس حوزه علمیه قم تأکید می‌کنند که فرصت ما اندک است و باید از این فرصت محدود حداکثر استفاده را کرد. چرا که دشمنان ما با تمام توان و شدت در حال فعالیت در عرصه تبلیغی و رسانه‌ای هستند.
مباحثی چون تدوین مانیفست، نوسازی روش‌های تبلیغ و بازگشت به سنت علمای مردمی که در میان مردم حضور واقعی داشتند، همگی باید در بستر گفتمان درون‌حوزه‌ای نهادینه شوند. اگر این فرآیند در خارج از حوزه و بدون مشارکت و هدایت حوزه شکل گیرد ممکن است خسارات جبران‌ناپذیری در پی داشته باشد.
source