ظهر عاشورا، خیابان شیرازی و قرار بی قرار عکاسان مشهد

به گزارش شهرآرانیوز؛ از اوایل دهه ۸۰، شرکت در مراسم مقتل خوانی مرحوم آیت ا… محمدحسین سیبویه در حسینیه نجفی‌های مشهد، برایم به برنامه‌ای ثابت در صبح عاشورا تبدیل شده بود. پس از آن نیز مراسم خیمه سوزان برگزار می‌شد که حدفاصل سه راه کاشانی تا چهارراه خواجه ربیع جریان داشت. در فاصله میان این دو مراسم، وقتی از حسینیه نجفی‌ها در کوچه چهارباغ بیرون می‌آمدم و به حاشیه باغ نادری می‌رسیدم، چیزی بود که توجه مرا جلب می‌کرد: تعدادی افراد با دوربین عکاسی در دست که برخی از آن‌ها عکس‌هایی نیز همراه داشتند و به یکدیگر نشان می‌دادند.

در آن زمان هنوز آشنایی چندانی با عکاسی و عکاسان نداشتم. به جز سید علی سیدی و یکی دو نفر دیگر از عکاسان که بیشتر آن‌ها را در مراسم دیده بودم و فقط به چهره می‌شناختم، باقی افراد برایم غریبه بودند. آن روز‌ها هنوز دوران فرمانروایی دوربین‌های آنالوگ بود و اگر هم چیزی به نام دوربین دیجیتال وجود داشت، تعدادشان بسیار اندک بود.

کمی گذشت و به واسطه یک اتفاق، در یکی از دوره‌های آموزشی استاد حمیدرضا گیلانی فر در دفتر تبلیغات اسلامی شرکت کردم. از آن زمان بود که کم کم عکس و عکاسی برایم مفهوم دیگری پیدا کرد. دیگر آن جمع عکاسان کنار باغ نادری برایم گنگ و نامفهوم نبود. دورهمی‌هایی بود که در حقیقت به یک کارگاه آموزش عملی عکاسی تبدیل شده بود. برای بسیاری از علاقه‌مندان به عکاسی نیز به یک قرار سالانه بدل شده بود و البته محور آن کسی نبود جز استاد حمیدرضا گیلانی فر.

دورهمی عاشورایی عکاسان، قرار نانوشته‌ای بود که طی دو دهه برگزاری، جمع زیادی از عکاسان خبری و هنرجویان عکاسی را گرد هم می‌آورد. بر اساس این قرار، ظهر عاشورا و پس از اقامه نماز ظهر و عصر، عکاسان با دوربین در دست در حاشیه باغ نادری مشهد حضور می‌یافتند و ضمن گفت‌و‌گو درباره سوژه‌های روز عکاسی، نکات فنی و تجربیات خود را نیز با یکدیگر به اشتراک می‌گذاشتند.

این دورهمی به محوریت حمیدرضا گیلانی فر، مدرس پیشکسوت عکاسی، شکل گرفته بود؛ کسی که سال هاست به آموزش عکاسی مشغول است و بسیاری از هنرجویان کلاس‌های او، امروز به عنوان عکاسان خبری در رسانه‌های معتبر کشور فعالیت می‌کنند.

اگرچه این دورهمی در سال‌های اخیر به دلایلی برگزار نشده است، اما نمی‌توان از نقش مؤثر آن در گسترش هنر عکاسی آیینی، به ویژه در حوزه عاشورایی، چشم پوشی کرد.

بدون قرار قبلی شروع شد

حمیدرضا گیلانی فر، مدرس عکاسی و بنیان گذار دورهمی عاشورایی عکاسان مشهد، درباره شکل گیری این دورهمی می‌گوید: این دورهمی به صورت اتفاقی و در سال ۱۳۷۳ شکل گرفت. خیابان شیرازی مشهد در روز عاشورا همواره محل حضور هیئت‌های مذهبی و عزاداران بوده است. آن سال، پس از اقامه نماز ظهر و عصر عاشورا، در چهارراه شهدا و حاشیه باغ نادری حضور داشتم.

در آن زمان، تنها تعداد معدودی از افراد با دوربین در چنین مراسمی حاضر می‌شدند و اگر هم می‌آمدند، معمولا برای رسانه یا مجموعه خاصی عکاسی می‌کردند. موبایل هم که در دسترس کسی نبود. آن روز به طور اتفاقی، گفت وگویی با چند تن از عکاسان خبری شکل گرفت. در خلال این گفت‌و‌گو، بحث‌هایی درباره تجربیات و مسائل فنی عکاسی مطرح شد. این تجربه برای من بسیار خوشایند بود و باعث شد در سال‌های بعد نیز آن را تکرار کنم. همچنین به هنرجویانم توصیه می‌کردم که از مراسم محرم و عاشورا عکاسی کنند. 

به تدریج، حاشیه باغ نادری در ظهر عاشورا به محلی برای گردهمایی عکاسان حرفه‌ای و هنرجویان عکاسی تبدیل شد. دورهمی‌ای که با چند نفر آغاز شده بود، به مرور به رویدادی با حضور بیش از ۳۰۰ نفر از عکاسان و هنرجویان بدل شد. همین موضوع نیز موجب شد تا جامعه توجه بیشتری به تأثیرات عکس عاشورایی نشان دهد. در واقع، خودِ حضور این تعداد عکاس در یک مکان، به سوژه‌ای قابل تأمل تبدیل شده بود. 

وی می‌افزاید: در ادامه، موضوع دیگری هم مطرح شد و آن، ضرورت اخذ مجوز از نیروی انتظامی برای عکاسی بود. من با آموزشگاه‌های متعددی همکاری داشتم و این آموزشگاه‌ها نیز هرکدام به صورت مستقل برای هنرجویان خود درخواست مجوز می‌کردند. کم کم این روند به گونه‌ای شد که این مجوز‌ها به نام من صادر می‌شد و مأموران انتظامی نیز افراد را با همین عنوان می‌شناختند.

گیلانی فر بیان می‌کند: البته همین موضوع مجوز‌ها و سخت گیری‌هایی که اعمال می‌شد، باعث شد شرایط به تدریج دشوار شود و در نهایت، از سال ۱۳۹۲ به بعد، آن دورهمی دیگر شکل نگرفت. البته شرایط جسمی و بیماری مادرم نیز در این زمینه بی تأثیر نبود و در آن روز‌ها بیشتر سعی می‌کردم در کنار ایشان باشم.

کلاس آموزشی که در فضایی رفاقتی برگزار می‌شد

قدیر وقاری شورجه، عکاس پیشکسوت، نیز درباره این دورهمی می‌گوید: حدود سی سال است که در زمینه ثبت عکس‌های عاشورایی و محرمی فعالیت می‌کنم؛ از زمانی که دوربین‌های آنالوگ رایج بودند تا امروز که دوربین‌های دیجیتال و تلفن‌های همراه تصاویر را ثبت می‌کنند. در این میان، چند بار نیز در دورهمی‌های عکاسی چهارراه شهدا حضور یافتم.

وی می‌افزاید: اینکه عکاسان جوان با شور و اشتیاق، پرسش‌های خود را مطرح می‌کردند، بسیار جالب و جذاب بود. افرادی هم که تجربه بیشتری در زمینه عکاسی داشتند، بدون هیچ چشم داشتی، تجربیات خود را در اختیار عکاسان جوان قرار می‌دادند. در حقیقت، این دورهمی به کلاس آموزشی تبدیل شده بود که در فضایی دوستانه برگزار می‌شد. نکته مثبت دیگر این بود که بسیاری از عکاسان پیشکسوت نیز در کنار جوان تر‌ها حضور می‌یافتند و همین موضوع، شور و اشتیاق به عکاسی را دوچندان می‌کرد.

ادای دین عکاسان به محرم و سیدالشهدا (ع)

ایمان جنتی، عکاس خبری و مدرس عکاسی، درباره حضور خود در این دورهـمی می‌گوید: من سال ۱۳۸۷ به صورت اتفاقی در کلاس استاد گیلانی فر شرکت کرده بودم. یعنی استادی که برای ما عکاسی تدریس می‌کرد، چند جلسه‌ای نتوانست در کلاس حاضر شود و استاد گیلانی فر به جای او آمد. اما در آن زمان کمتر درباره این دورهمی‌ها اطلاع داشتم و در جمع‌های عکاسان حضور جدی نداشتم.

اصلا شغل دیگری غیر از عکاسی هم داشتم. اما سال ۱۳۹۰ آن شغل را کنار گذاشتم و دوباره به کلاس استاد گیلانی فر رفتم و کار عکاسی را به صورت کاملا جدی دنبال کردم. وی می‌افزاید: اولین بار از طریق بخش رویداد‌های شبکه اجتماعی فیسبوک با این دورهمی آشنا شدم.

آنچه در این دورهمی بیشتر برایم جذاب بود، رفاقتی بود که بین مجموعه عکاسان وجود داشت. ضمن اینکه این دورهمی به نوعی یک کارگاه عملی برای رفع اشکال هنرجویان عکاسی هم بود. همچنین باعث می‌شد عکاسان شاخه‌های مختلف، که شاید به ندرت سراغ عکس‌های عاشورایی می‌رفتند، به واسطه این دورهمی به عکس آیینی و عاشورایی نیز توجه کنند و بتوانند بخشی از دین خود را به موضوع محرم و عاشورا ادا کنند.

فرصتی برای گسترش عکس آیینی و عاشورایی

حمید سبحانی، عکاس و مدرس عکاسی درباره این قرار دورهمی بیان می‌کند: یکی از حسن‌های این دورهمی این بود که اگر عکاس یا هنرجوی عکاسی با نیروی انتظامی برای مجوز عکاسی دچار مشکل می‌شد، می‌توانست با آن مجوز، کار خود را بدون دردسر ادامه دهد.

ضمن آنکه تجربیات خود را با هم رد و بدل می‌کردند و حتی نشانی غذای نذری را که نزدیک آن محل توزیع می‌شد به هم می‌دادند.

وی می‌افزاید: در آن دوره که عکاسی دیجیتال تازه وارد شده بود و عکاسی کم کم داشت رونق بیشتری می‌گرفت، این اتفاق توانست تأثیر مثبتی در ترویج عکاسی و عکس عاشورایی داشته باشد.

حتـی در همـیـن مســیـر گسترش عکاسی آیینی و عاشورایی، سوگواره‌های عکس و نمایشگاه‌های عکس عاشورایی هم شکل گرفت. سبحانی بیان می‌کند: افرادی که شاید علاقه چندانی هم نداشتند از موضوع‌های آیینی و مذهبی عکاسی کنند، به این بهانه گرد هم می‌آمدند و درباره سوژه‌ها با هم صحبت می‌کردند.

ضمن اینکه عکاسان در فضایی مملو از سوژه‌های آیین‌ها و مناسک قرار می‌گرفتند. از سوی دیگر، عکاس عاشورایی کم کم به یک چریک در عکاسی تبدیل می‌شد؛ سوژه‌هایی که با سرعت از مقابل چشم او می‌گذشت و باید دقت می‌کرد در کوتاه‌ترین زمان، عکس خود را ثبت کند. این تجربه، کم کم در حوزه‌های مختلف عکاسی هم به هنرجو کمک می‌کرد.

شور و شوق هنرجویان عکاسی برای ثبت عکس عاشورایی

صادق ذباح، عکاس خبری، درباره حضور در این دورهمی می‌گوید: معمولا در روز عاشورا، در نقاط مختلف شهر و معمولا حرم مطهر رضوی برای رسانه‌ها عکاسی می‌کردم. اما یک بار هم شرایطی پیش آمد که توانستم در آن دورهمی عکاسان حاضر شوم. به ویژه برای افرادی که بیشتر در حوزه عکاسی مستند و آیینی عکاسی می‌کردند، فضای بسیار جالب و متفاوتی بود. وی می‌افزاید: علاقه‌ای که شاگردان استاد گیلانی فر به او داشتند، باعث می‌شد با شور و شوق خاصی در این دورهمی حاضر شوند و سؤالات خود را بپرسند و درباره تجربیات خود صحبت کنند.