"آیینه عمر"، معرفی مفاخر ایرانی برای جامعه‌ای فراموش‌کار/ "سقراط‌وار" عمل کردیم!

گفت‌وگویی با صدرا صدوقی تهیه‌کننده این اثر داشته‌ایم که در زیر منتشر می‌شود:

*به عنوان سوال ابتدایی و جهت آشنایی مخاطبان با موضوع بحث، می‌خواستم درباره تولید این مجموعه نکاتی بفرمایید و «آیینه عمر» را معرفی کنید.

مجموعه تلویزیونی 26 قسمتی «آیینه عمر»، به پاسداشت مفاخر علمی و فرهنگی ایران می‌پردازد. در این مجموعه تلاش کردیم مروری بر زندگی، سلوک علمی و تلاش‌های فرهنگی چهره‌های برجسته کشورمان در حوزه‌های علوم انسانی، فرهنگ و هنر داشته باشیم.

در فصل اول این مجموعه تلویزیونی، زندگی و سلوک علمی و فرهنگی باقر ساروخانی پدر جامعه شناسی ارتباطات ایران، مهدی گلشنی استاد نامدار فیزیک و فلسفه، علی شیرازی استاد برجسته هنر خوشنویسی، سید محمود طباطبایی فر چهره ماندگار پزشکی، علی اکبر رشاد فقیه و  استاد حکمت اسلامی، غلامرضا فیاضی استاد فلسفه و حکمت اسلامی، احمد خاتمی استاد برجسته زبان و ادب فارسی، محمد علی آذرشب استاد ممتاز زبان و ادبیات عرب دانشگاه تهران، حسن انوری چهره ماندگار زبان و ادبیات فارسی و  نصرت الله تابش نظریه پرداز سینمای اسلامی به تصویر کشیده شده است.

این مجموعه مستند به همت گروه فرهنگ و اندیشه شبکه 4 سیما در دست تولید است؛ در فصل اول 10 قسمت از آن آماده شده که از 14 دی‌ماه پنجشنبه‌ها ساعت 19 پخش می‌شود و مابقی نیز در دست تولید می‌باشد.

*بدون شک ساخت چنین پرتره‌هایی درباره چهره‌های ماندگار علمی و فرهنگی کشور، از نظر پژوهشی، امری آسان و در عین حال سخت است. از یکسو آسان است، چرا که منابع پژوهشی درخصوص فعالیت‌ها و کارهای آنان در دسترس است و از سویی دیگر، سخت است چرا که اگر بخواهید اطلاعات معمولی و پیش پا افتاده به مخاطب عرضه بکنید، به دلیل آشنایی حدودی آنها با این شخصیت‌ها، پس زده می‌شود. شما در ساخت این مجموعه این اتفاق را چگونه مدیریت کردید و از نظر پژوهش چه قدر عمیق شدید؟‌

پژوهش یکی از موضوعات مهم و اساسی در تولید مجموعه مستند «آیینه عمر» برای ما بود و زمان زیادی برای این موضوع صرف کردیم. معتقدم حلقه گمشده بخش زیادی از مستندهای تولیدی ما «پژوهش» است، چرا که پژوهشگران حوزه سینمای مستند، کم‌اند.

البته ما هم به نوعی درگیر با این چالش بودیم اما علیرغم همه دشواری‌ها، خوشبختانه توانستیم با دو پژوهشگر جوان که از قضا از روزنامه‌نگاران حوزه اندیشه و تاریخ هستند، همکاری داشته باشیم. نقطه مثبت این دو نفر که به واسطه فعالیت آنان در عرصه رسانه به دست آمده بود، این بود که با سوژه‌های مستند آشنا بودند، آثار و فعالیت‌هایشان را می‌شناختند و از دور یا نزدیک با آنها معاشرت داشتند.

دقت داشته باشید سوژه‌های انتخابی ما در این مجموعه همگی از افراد صاحب نام کشور در حوزه‌های خود هستند و مقالات و کتاب‌های متعددی دارند. بنابراین هدف اصلی ما این بود که در قالب چنین مستندهای پرتره، افراد مهم و تأثیرگذار کشورمان را به نسل جوان معرفی کنیم و بگوییم این افراد الگوهای نابی برای جامعه‌ای هستند که بعضاً الگوهای فرهنگی و دینی‌اش تغییر پیدا کرده است. اتفاقی که نسل جوان را با نوعی آشفتگی و سردرگمی در فضای هنری روبه‌رو کرده است. 

با این حال باید تاکید کنم برای 10 قسمت ابتدایی این مجموعه، نزدیک به 5-6 ماه پژوهش داشتیم. دقت داشته باشید در یک مستند 45 دقیقه‌ای نمی‌توان همه اطلاعات را بیان کرد. برای مثال مستند «گلشن دانایی» روایتی از زندگی دکتر مهدی گلشنی است که اخیرا از تلویزیون پخش شد. او یکی از چهره‌های ماندگار علم فیزیک و کوانتوم است، در حوزه علوم دینی فعال است و آثار متعددی از وی به چاپ رسیده و شاگردان زیادی دارد. در یک مستند 45 دقیقه‌ای، تنها می‌توان مروری بر کلیت اندیشه و زندگی آن چهره انجام داد. البته تلاش کردیم در این مرور مستندگونه، اتفاقات تازه و جدیدی را برای مخاطبان بیان کنیم؛ موضوعاتی که کمتر به گوش مخاطبان رسیده است. با این حال، معتقدم این سوژه‌ها جای کار بسیار زیادی دارند و می‌توان مستندهای تحقیقی بیشتری از آنان ساخت.

می‌خواستیم افراد مهم و تأثیرگذار کشورمان را به نسل جوان معرفی کنیم و بگوییم این افراد الگوهای نابی برای جامعه‌ای هستند که الگوهای فرهنگی و دینی‌اش تغییر پیدا کرده است

* شما درباره افرادی فیلم می‌سازید که مفاخر علمی کشور هستند و تجربه نشان داده، عمده آنها از رسانه و دوربین دوری می‌کنند و یا اینکه به دلیل مشغله کاری فرصت کمتری برای چنین مصاحبه‌هایی دارند. آیا این موضوع چالشی برای شما به همراه داشت؟ چگونه آنها را متقاعد کردید که مقابل دوربین‌تان حاضر شوند‌؟

این موضوع یک چالش بسیار مهم برای ما بود؛ به ویژه آنکه ما سراغ اهالی فکر و اندیشه رفته بودیم. آنها به 2 دلیلِ مهم، سخت حاضر به نشستن در مقابل دوربین می‌شدند؛ اولاً عنصر تواضع و فروتنی در آنان بسیار بالاست. درست است که در حوزه‌های مختلف صاحب فکر و نظر‌اند اما تمایلی نداشتند خودشان درباره خودشان حرف بزنند و بروزی داشته باشند.

ثانیاً برخی از این اساتید به دلیل کهولت سن یا بیماری، به راحتی نمی‌توانستند مقابل دوربین بنشینند و زمان طولانی سخن بگویند. همین موضوع کار ما را بسیار سخت می‌کرد. از سویی دیگر، برخی از اساتید، معذوریت‌هایی داشتند که اجازه نمی‌داد سراغ‌شان برویم. با این حال، خوشحالم که توانستیم به صورت صریح و شفاف با آنها مذاکره و گفت‌وگو کنیم و آنها اجازه دادند چند ساعتی در کنارشان باشیم و به تیم جوان ما اعتماد کردند.

* در مواجهه با چنین چهره‌های برجسته‌ای، حتما برنامه‌ریزی از قبل داشتید و براساس همین برنامه‌ریزی دوست داشتید یکسری محورهای اصلی را مطرح کرده و پاسخش را از زبان آنان بشنوید. این موضوعات چه بود؟ به عبارت دیگر شما دوست داشتید از زبان این افراد چه چیزهایی بیان شود؟‌

اصلا به دنبال این نبودیم که آن چیزی که ما می‌خواهیم از زبان استادان بیان شود. در حقیقت هیچ پیش‌فرضی نداشتیم.

ما تلاش کردیم «سقراط‌وار» عمل کنیم؛ به این معنی که فقط سوال بپرسیم و به چالش بکشیم و در نقطه مقابل جواب بشنویم؛ در حقیقت همه چیز را به خود مصاحبه شونده واگذار کردیم تا حرف‌هایش را با صراحت بیان کند. ما هیچ خط قرمزی برای بیان سخنان‌شان قرار ندادیم.

به نظرم در چنین مستندهایی که یکسو یک چهره برجسته علمی نشسته، نباید حصر ایجاد کرد بلکه باید به او آزادی کامل داد تا به راحتی پاسخ بدهد. فراموش نکنید که ما می‌خواهیم به دنیای فکری و اندیشه‌ای آن فرد ورود کنیم و به همین دلیل نمی‌توان محدودیت یا پیش‌فرضی قائل شد. شما سوال را می‌پرسید، چالش را انجام می‌دهید و پاسخ را به خود آن شخص واگذار می‌کنید. البته طبیعی است مواجهه با آدم‌های بزرگ از نظر طرح سوال و ایجاد چالش کار بسیار دشواری است. این افراد احترام قابل توجهی دارند و نقد کردن آنها نیز باید در کمال احترام رخ بدهد.

از سویی دیگر کسی که آنها را نقد می‌کند باید هم سطح آنها باشد. دقت داشته باشید کسی که در سطح پایین‌تری از نظر علمی و پژوهشی است نمی‌تواند به راحتی یک استاد و چهره شاخص فرهنگی ادبی را نقد بکند. باید تسلط کامل داشته باشد تا بتواند آن چالش و پرسش را پیش ببرد. برهمین اساس برای رعایت احترام و شان آن استاد، کسی را مقابل آنها نشاندیم که خود او نیز در مقام استادی قرار دارد و بیشترین آشنایی را با آثار و فعالیت‌های آنان دارد. این موضوع کمی کار را ساده‌تر و به تیم تولید ما کمک می‌کرد تا بتوانیم غنی‌تر به موضوعات مختلف بپردازیم و سوالات جدی‌تری مطرح شود.

مواجهه با آدم‌های بزرگ از نظر طرح سوال و ایجاد چالش کار بسیار دشواری است. این افراد احترام قابل توجهی دارند و نقد کردن آنها نیز باید در کمال احترام رخ بدهد. از سویی دیگر کسی که آنها را نقد می‌کند باید هم سطح آنها باشد

* انتخاب شبکه 4 برای نمایش چنین مجموعه‌ای، انتخاب هوشمندانه‌ای بوده است. دلیل آنهم مخاطب فرهیخته آن است؛ اولاً بفرمایید که آیا شما این مجموعه را صرفا برای این مخاطب فرهیخته ساختید یا عموم مردم مدنظر شما بوده است؟ و ثانیاً، به نظر شما نمایش چنین مستندهای پرتره‌ای از این افراد چه تاثیراتی در ذهن و باور جامعه خواهد داشت؟

شبکه 4 سیما شبکه خاصی است و همانطور که می‌بینید این روزها بسیار گفت‌وگو محور شده و افراد مختلفی با طیف‌های فکری متنوع در آن حضور پیدا می‌کنند. در این مستند نیز محدودیتی از سوی مدیریت شبکه 4 اعمال نشد و فضا برای ما باز بود. حتی در مواردی که صحبت‌های اساتید انتقادی بود، سخنان آنها سانسور نشد. در حقیقت، آنها حرف‌های خود را به راحتی بیان کردند و پخش هم شد.

ما تلاش کردیم از زبان تخصصی فاصله بگیریم و گفتارهای تخصصی را با زبان ساده بیان کنیم. به هر حال، تلویزیون رسانه ملی است و علاوه بر مخاطب خاص، مخاطب عام هم دارد. از آنجا که غلبه مخاطب عمومی بر مخاطب خاص بیشتر است، ما هم به سمت زبان ساده رفتیم.

همانطور که اشاره کردم هدف ما ارایه الگوهای ناب به جامعه است و طبیعتا باید به زبانی صحبت بشود که برای همه قابل هضم و درک باشد. امیدوارم ساخت این مستند فضایی را فراهم کند تا جامعه ما آشنایی بیشتری با چهره‌های تابناک عرصه فرهنگ و هنر داشته باشند. اگر چه آنان افراد شناخته شده‌ای هستند اما حتماً افرادی هستند که این مفاخر را کمتر می‌شناسند. جامعه ما باید بداند که وقتی از یک چهره علمی برجسته سخن می‌گوییم، چه مسیری را طی کرده و چگونه به این درجه رسیده است.

* سوال پایانی، ساخت این مجموعه تا چه زمانی ادامه خواهد داشت و سراغ کدام شخصیت‌های دیگر می‌روید؟

پخش این مستند از 14 دی ماه 1402 آغاز شده و تا سال 1403 ادامه خواهد داشت. در فصل دوم سراغ چهره‌های برجسته دیگری از بین مفاخر کشورمان می‌رویم. آقای ناظرزاده کرمانی استاد ممتاز دانشگاه تهران یکی از انتخاب‌های ما برای فصل بعدی است، همچنین سراغ استاد حسین انصاریان می‌رویم. مردم ایران ایشان را به سخنرانی و وعظ می‌شناسند اما باید بگویم که او یکی از پژوهشگران و نویسندگان برجسته کشور در حوزه عرفان اسلامی است. شاهین فرهت موسیقی‌دان برجسته ایرانی یکی دیگر از سوژه‌های فصل بعدی خواهد بود. همچنین سراغ خانم نادیا مفتونی، همایون همتی و سیدعلی موسوی گرمارودی خواهیم رفت و به اندیشه و آرا آنها خواهیم پرداخت.

انتهای پیام/